Yenidən keçiriləcək prezident seçkiləri isə Rəisinin ölümü və irsinin kölgəsində formalaşır. Qəzada həyatını itirən Rəisi və digərləri üçün 5 gün ərzində İranın müxtəlif şəhərlərində keçirilən dəfn mərasimləri və bu mərasimlərdə edilən çıxışlar Rəisinin irsini İran siyasətində kimin davam etdirəcəyi suallarını gündəmə gətirib.

Konstitusiya Keşikçiləri Şurasından keçən namizədlər

İranda iyunun 28-də keçiriləcək 14-cü prezident seçkiləri üçün Konstitusiya Keşikçiləri Şurasının 80 namizədlə bağlı başlatdığı incələmə prosesi başa çatıb. Prezidentliyə namizədlərin “səriştəsini” yoxlayan Konstitusiya Keşikçiləri Şurası ümumilikdə 74 şəxsə veto qoyub və 6 namizədin prezidentlik yarışına icazə verib. Rəisinin irsinin kölgəsində başlayan prezident seçkilərində Konstitusiya Keşikçiləri Şurasının namizədliklərini qəbul etdiyi adlar qədər veto qərarları da seçki bərabərliyinə təsir edəcək. Şura qəbul etdiyi qərara uyğun olaraq radikal və mötədil mühafizəkarlardan 5, İslahatçılar Cəbhəsindən isə 1 nəfərin prezidentliyə namizədliyinə icazə verib.

İran Milli Təhlükəsizlik Şurasının keçmiş Baş katibi və İran Ali Rəhbəri Ayətullah Əli Xameneyinin həmin şuradakı nümayəndəsi Səid Cəlili, parlamentin sədri Məhəmməd Baqir Qalibaf, keçmiş daxili işlər və ədliyyə naziri Mustafa Purmuhammedi, Tehran meri Əli Rza Zəkani və Şəhidlər-Qazilər Fondunun sədri Əmir Hüseyn Kadızadəhaşimi, Mühafizəkarlar Cəbhəsi daxilində namizədliyi qəbul edilən adlar oldu. İslahatçı Cəbhədə isə Təbrizin deputatı və keçmiş səhiyyə naziri Məsud Pezeşkianın namizədliyi qəbul edilib.

Üzvləri birbaşa Xamneyi tərəfindən təyin edilən Konstitusiya Keşikçiləri Şurasının prezidentliyə namizədlərlə bağlı qəbul etdiyi qərarlarda ölkədəki “legitimlik” müzakirələrinə əvvəlki illərdən daha ciddi yanaşdığını görürük. Namizədlərin “inqilab və İslam dəyərlərinə bağlılıqları”nı və “Vilayəti-Fəqih” ofisi ilə əlaqələrini birbaşa araşdıran və nəzarət edən bu struktur bu dəfə qəbul etdiyi qərarlarla ölkə siyasətini daxili və xarici təhdidlərə uyğun formalaşdırmaq istədiyini göstərdi.

5 mühafizəkar namizədə qarşı islahatçı namizəd Pezeşkian

Şura Rəisinin kabinetindən heç bir nazirin prezidentliyə namizəd olmasına icazə verməsə də, legitimlik mübahisələrinə son qoymaq üçün İslahatçılar Cəbhəsini Pezeşkianda birləşdirdi və mühafizəkar bazanı 2 əhəmiyyətli güc balansı olan Səid Cəlili ilə Qalibaf arasında seçim etməyə məcbur etdi. Eyni zamanda Azərbaycan türkü olan Təbrizin deputatı Pezeşkian islahatçı lider Məhəmməd Hatəminin dövründə səhiyyə naziri vəzifəsində çalışıb və ritorikası ilə ölkənin müxtəlif təbəqələrindən səs toplamaq potensialına sahibdir.

Pezeşkianın namizədliyinin qəbulu artıq İran siyasətində həyəcan doğursa da, o, İslahatçılar Cəbhəsində dəstəklənən və haqqında danışılan yeganə namizədə çevrilib. Ümid edilir ki, Pezeşkian ölkədə baş verən hicab etirazlarından sonra formalaşan yeni müxalifəti və keçmiş prezident Həsən Ruhanidən sonra qəzəblənən islahatçıları yenidən seçki qutusuna cəlb edə biləcək. Rəisinin seçildiyi 2021-ci il seçkilərində 48 faiz olaraq qalan iştirak nisbətinin bu dəfə 50 faizin üzərinə yüksəldilməsi nəzərdə tutulur. Pezeşkian faktoru Azərbaycan türklərini seçki qutusuna cəlb etməkdə və dövləti cəmiyyətdəki “narazı” qrupla barışdırmaqda xüsusilə təsirli ola biləcək bir şəxsdir.

Lakin bir çox dəyişənləri özündə birləşdirən İran siyasəti gözlənilməz nəticələr verə bilər. Pezeşkian ya 2021-ci il seçkilərində İslahatçılar Cəbhəsindən namizəd olan Əbdülnasir Himmeti kimi seçki yarışını uduzacaq, ya da 2013-cü ildə islahatçıların mühafizəkarlardan transfer etdikləri Həsən Ruhani kimi prezidentliyi qazanacaq.

Pezeşkian namizədliyindən sonra İslahatçılar Cəbhəsindən istədiyi dəstəyi tapsa da, başladığı ilk seçki kampaniyası ilə bu güclü dəstəyi alması suallar yaradıb. Namizədlər ilk televiziya proqramlarında çıxış edərək, strategiya və proqramlarını ictimaiyyətlə bölüşüblər. Biz görürük ki, Pezeşkian seçki kampaniyasında bir növ ikili balans yaratmağa çalışır və bu, son dərəcə riskli seçki yoludur. Kampaniya videosuna arxa fonda “çağrı musiqisi” ilə başlayan Pezeşkian ilk açıqlamalarında siyasətini Rəisinin yolunda və Xameneyinin müəyyən etdiyi xətt üzrə davam etdirəcəyini bildirib.

Şübhəsiz ki, Pezeşkianın ilk strategiyası Cəlili ilə Qalibaf arasındakı rəqabət nəticəsində Mühafizəkarlar Cəbhəsində parçalana biləcək mötədil mühafizəkarların səsini qazanmaqdır. Lakin bu strategiya artıq islahatçı tərəfdə reaksiyalara səbəb olub və Pezeşkianın narazılar arasında sorğu-sual edilməsinə səbəb olub. Münaqişədən uzaq durmağa çalışan Pezeşkian həyata keçirəcəyi strategiyadan asılı olaraq yüksək profilini qoruya bilər. Onu prezident edəcək əsas dəyişən 2021-ci ildə 48 faiz olan iştirak nisbətinin 50 faizi keçməsini təmin etmək olacaq.

Mühafizəkarlar Cəbhəsində Cəlili ilə Qalibaf arasında rəqabət

Mühafizəkar Cəbhədə 5 namizədin olması və Rəisidən sonra prezidentliyə yollarının açıq olduğunu düşünən Cəlili ilə Qalibaf arasındakı rəqabət 28 iyun seçkilərinin dəyişənlərini yaradır. Namizədlər bu yaxınlarda dövlət televiziyasında 5 fərqli müzakirə proqramında çıxış ediblər. Seçki kampaniyalarına start verilib.

Radikal mühafizəkar Cəlili ilə İranın şahin qanadını təmsil edən və “superinqilabçı” kimi görünən Qalibaf arasındakı rəqabət tərəflərin razılaşdıracağı siyasi sövdələşmə nəticəsində bazalarını istiqamətləndirə bilər. Mühafizəkarlar Cəbhəsi seçkilərə tək adla qatılmır. Çox keçmədən 5 mühafizəkar namizəd adla razılaşmalı və bazalarını razı salmalıdırlar.

İran ictimaiyyətində hakim fikir ondan ibarətdir ki, seçki rəqabəti Qalibaf və Pezeşkian arasında olacaq. Ancaq 14-cü prezident seçkiləri mahiyyətcə 2013-cü il seçkilərinə bənzəyir və biz üç qütb yarışı ilə qarşı-qarşıyayıq. Qalibaf Pezeşkianla qarşılaşmaq üçün Cəlili maneəsini dəf etməlidir və bu, Mühafizəkarlar Cəbhəsində artıq başlayan siyasi danışıqların necə nəticələnəcəyindən asılıdır. Hər iki ad Rəisi kabineti ilə yollarına davam edəcəklərinin mesajını verir. Cəlili Rəisinin müavini Muhsin Mənsurini seçki kampaniyasının rəhbəri təyin etdi. Digər tərəfdən, Cəlili və komandası Rəisi hökumətinin maraqlı tərəfi kimi tanınır və İran parlamentində güclü mövqeyə malikdir. Bu səbəbdən də Cəlilinin namizədlikdən geri çəkilməsi o halda mümkün ola bilər ki, o, Qalibaf hökumətində “maraqlı tərəf” kimi mövqeyini davam etdirsin və bəlkə də parlament sədrliyinə iddialı olsun.

Əks halda, Mühafizəkarlar Cəbhəsində səslərin bölünməsi və yüksək fəallığa görə prezident kürsüsü İslahatçılar Cəbhəsinə keçəcək. İran Tələbələri Araşdırma Agentliyinin (ISPA) iyunun 8-9-da seçkilərdə iştirak nisbəti ilə bağlı keçirdiyi sorğuda cəmiyyətin 44 faizinin seçkiyə gedəcəyi, 15 faizinin qərarsız olduğu, 28 faizinin isə seçkilərdə iştirak etməyəcəyi proqnozlaşdırılır. 6 namizədin açıqlanmasından əvvəl Konstitusiya Keşikçiləri Şurasının paylaşdığı bu nisbətlər 28 iyuna qədər olan müddətdə dəyişə və iştirak nisbətini artıra bilər.

Sevinc Əliyeva
Ordu.az