Qazaxıstanda tarixi kəşf...

Karaqanda vilayətinin Şet rayonunda Taldı çayının sol sahilinə baxan hakim təpədə yerləşən və Karaqanda Universitetinin Sarı Arxa Arxeologiya Komitəsi tərəfindən aşkar edilən Qaracartas məqbərəsindəki işlər ümumilikdə 4 qazıntı mövsümü çəkib.

Aşkar edilmiş piramida ilə bağlı ilk qiymətləndirməni Qazaxıstan Respublikasının Milli Muzeyindən Aibar Kassenali verib. Aibar Kassenali tapıntılar üzərində aparılan karbon 14 analizlərinin nəticələrinə görə, piramida quruluşunun miladdan əvvəl 14-12-ci əsrlərə aid edildiyini açıqlayıb.


“Piramida piramidası Beqazı Dandibəy dövrünə aiddir”

Kassenali bu tarixləndirmənin nə demək olduğunu aşağıdakı sözlərlə izah edib: “Bölgədə aşkar edilən birdən çox piramidal pilləli məqbərələrin olması Sarı Arxa çöllərində yerləşən Taldı çayı vadisinin Tunc dövründə Andronovo icmaları tərəfindən Misirdəki Nil vadisi kimi böyük liderlərinin basdırıldığı krallar vadisi kimi istifadə edildiyini göstərir”.

Aibar Kassenali məzar otağındakı tapıntılar araşdırıldığında, çöl piramidasının Andronovo dövründə Qazaxıstan çöllərini idarə edən yerli hökmdarın adına hazırlanmış ola biləcəyini deyib: “Xüsusilə məzar sahəsində aşkar edilən keramika qabın çarx istifadə edilmədən hazırlanan və çap üsulu ilə bəzədilmiş motiv üslubunun Andronovo dövrünün son mərhələsini təşkil edən Beqazı Dandibəy dövrünə aid olduğunu göstərir”.


Aibar Kassenali Qaracartas piramidasında tapılan kəsilmiş daşlara və məqbərənin böyüklüyünə nəzər saldıqda, Tunc dövründə və çöl kimi çox quraq bir bölgədə belə nəhəng bir tikilinin inşasının Beqazı Dandibəy icmalarının yüksək sənət anlayışının və zəngin mənəvi inanclarının göstəricisi olduğunu vurğulayıb.

Tarixi mənbələrdə xalqın üçbucaqlı məzar tikdiyi bildirilir

Serhan Çınar bildirib ki, qədim tarixi mənbələrdə skif-sak və onun erkən dövrü Beqazı Dandibəy icmalarında piramida tipli türbə strukturları haqqında da məlumat var: “Kniduslu Ktesias və Siciliyalı Diodorosun skif-midiyalı müharibələrini təsvir etdikləri tarixi hissələrdə sakların başında Zarina adlı bir kraliça olduğu, onun qonşu xalqlarla yürüşləri nəticəsində ölkəsini sivilləşdirdiyi və bir neçə şəhər qurduğu, xalqının isə onun vəfatından sonra öz torpaqlarında ən böyük türbə olan üçbucaqlı türbə tikdiyi bildirilir”.

Çınar vurğulayıb ki, Qaracartasda tapılan pilləli piramidal monumental qəbirlər tarixi qeydlərdə qeyd olunan skif dövrünə aid türbə strukturlarının erkən variantları ola bilər.

“Monumental qəbirlərlə yanaşı, Kent adlı proto-şəhər yaşayış məntəqəsi də aşkar edilib”

Çınar çöl piramidası deyə biləcəyimiz Qaracartas məqbərəsinin sakinlərinin Andronovo dövrünün son mərhələsi olan Beqazı Dandibəy dövründə yerli hökmdara aid olduğunu bildirib. Çınar bölgədə aparılan qazıntılar zamanı monumental məzarlarla yanaşı, Kent adlı proto-şəhər yaşayış məntəqəsinin də Beqazı-Dəndibəy icmalarına aid olduğunu açıqlayıb:

“15 hektarlıq əraziyə yayılan bu mərkəz xronoloji olaraq Kiçik Asiyadakı Troya 4, materik Yunanıstandakı Erkən Miken dövrü və Misirdəki Orta Krallıq şəhər dövlətlərinin qabaqcıl təbəqələri ilə eyni tarixi dövrdə mövcud olub. Yaşayış məntəqəsi daxilində labirint qapıları, xəndəklər və çıxıntılı divarlar var idi. Bu qədim şəhərlərdə müntəzəm olaraq planlaşdırılmış küçə şəbəkəsi və su toplama sistemləri var idi”.

Yaşayış məntəqələrinin yanında tanrılara qurbanlıq mərasimlərinin keçirildiyi xüsusi qurbangahlar var idi. Qaracartas kimi piramidal məqbərə formalı komplekslərdə kiçik daşlardan oyulmuş insan bədəni formasında ritual heykəllər var idi. Bu cür tapıntılar qədim Mesopotamiya sakinlərinə bənzəyən və illik bayramlarda sitayiş edilən tanrıların təsvirləri idi. Burada gildən hazırlanmış müxtəlif növ qablar da var idi. Bu lövhələr, çox güman ki, yazının erkən dövründən ibtidai sayma sisteminin nümunələri idi.


“Təkcə məzarlıq deyil, həm də dini mərasimlərin keçirildiyi müqəddəs ərazidir”

Aibar Kassenali bildirib: “Qayaüstü rəsmlərdən də anlaşıldığı kimi, belə gündönümləri Andronovo icmasında ay və günəşin bir-birinə qovuşduğu dövrlər kimi qəbul edilib və bu müqəddəs qovuşma icma tərəfindən müxtəlif şənliklərlə qeyd edilib. Bu baxımdan, Qaracartas məqbərəsinin piramidasının təkcə məzar yeri kimi deyil, həm də Andronovo icmaları üçün dini mərasimlərin keçirildiyi müqəddəs ərazi kimi istifadə edildiyi anlaşılır”.

Erkən türk arxeologiyası və tarixi tədqiqatlarında Qaracartas piramidasının yeri

Serhan Çınar Qaracardaş piramidasının erkən türk arxeologiyası və tarixi araşdırmalarında yerini belə qiymətləndirib: “Beqazı Dandibəy icmaları prototürk mədəniyyətini təşkil edən Cənubi Sibirin Karasuk mədəniyyəti ilə sıx əlaqədə olduqlarını göstərir. Xüsusilə Beqazı Dandibəy mərhələsinə aid məqbərələrdə dəfn otağına gedən dəhlizlər ənənəvi türk dini inancının təzahürü kimi həmişə günəşin doğuş istiqamətində açılır”.


Bu dövrün qəbirlərində görünən dairəvi tipli saxsı qablar çöl mühitində mədəni davamlılığın simvolu kimi skif-sak dövrünə aid ritual qabları, sonrakı dövrdə isə Asiya hunları dövründən etibarən türk qəbilələri arasında tez-tez rast gəlinən ənənəvi tökmə qazanların arxaik variantlarını təşkil edir.

Məlumdur ki, Göytürk dövrünün türk-run yazı personajları arasında Andronovo və Beqazı Dandibəy mərhələlərinə aid çoxlu tamqa piktoqramları mövcuddur. Qəbir yerlərində müşahidə edilən həndəsi bəzəklər və tamqa tipli personajlar etnoqrafik və tarixi davamlılıq baxımından orta əsr türk boylarının sənətində də özünə yer tapır.

Çöl tayfaları, o cümlədən prototürk qəbilələri üçün mənsubiyyətin əsas müəyyənedicisi həyat tərzi idi. Bu mənada Qaracartas tapıntısı kimi çöl dövrünə aid tapıntılar 19-cu və 20-ci əsrlərin tarix və arxeologiya tədqiqatlarında mədəniyyət və sivilizasiyanın şəhər həyatı ilə ölçüldüyü ənənəvi şərhlərdən kənarda qlobal dünya üzərində çöl tayfalarının tarixi rolunu ortaya qoyan mühüm tapıntılar kimi ortaya çıxır.

Andronovo tayfa başçılarına məxsus hökmdarın kəlləsi tapıldı

Məqbərənin dəfn kamerasında qranit boşqab daşları ilə əhatə olunmuş sarkofaq və burada dəfn edildiyi ehtimal edilən Andronovo tayfa başçısına məxsus hökmdarın kəllə sümüyü aşkar edilib. Dəfn kamerasının yuxarı hissəsində hökmdarın şəxsi əşyalarının qaldığı xüsusi taxça sahəsində tuncdan hazırlanmış halqalı ox ucu, qızıl üzük və arxaik dövrə aid yazı üslubunu xatırladan əsrarəngiz saxsı məmulatı aşkar edilib.

Çöl tayfalarının ənənəvi dəfn mərasimlərində istifadə edilən ritual məqsədlər üçün heyvan sümüklərinə də dəfn kamerasının müxtəlif yerlərində və piramidanın müxtəlif pilləli hissələrində rast gəlinib.


Məqbərə piramidasının memarlığı haqqında

Qaracartaş məqbərəsi yer səviyyəsində kvadrat planlıdır və xarici divarları kənarlardan mərkəzə doğru yüksələn qranit yığılmış daşlardan hörülüb. Monumental türbəni əhatə edən çöl hasar sahələri gil məhlulla birlikdə tutulan qranit lövhələrə düzülmüş menhir daşlarından ibarətdir.

Digər tərəfdən dəfn kamerasını əhatə edən daxili divarlar ilə binanın xarici xəttini əhatə edən menhirlər arasında keçid sahəsi aşkar edilib.

Mərkəzə doğru tədricən yüksələn 5 yüksəklik hissəsi

Məlum olub ki, monumental türbənin içərisində kiçik daşların üst-üstə yığılması ilə düzəldilmiş, tədricən mərkəzə doğru yüksələn 5 hündürlük hissəsi var. Burada binanın konturunu təşkil edən ikinci divarın, qəbir kamerasını əhatə edən daxili divarla üst-üstə düşərək, yerə perpendikulyar şəkildə yerləşdirilmiş daha böyük qranit lövhələrin bir-birinə yaxın layihələndirilərək bağlandığı müşahidə edilib.


Məqbərənin mərkəzinin daxili ölçüləri 3,5-4,5 metr, qəbir sahəsinin üst örtüyünün hündürlüyü isə təqribən 2 metrə çatır. Bu yüksəkliklər kəsilmiş daşların üst-üstə qoyulması ilə əmələ gələn şimal-cənub və şərq-qərb fasadlarında cəmi 5 pillə ilə təmin edilir.

“Müəyyən edilib ki, Kiçik Asiyada piramida strukturlarında görülən maili yol texnikasından istifadə olunub”

Bu bölgədə dəfn kamerasını xaricə birləşdirən yolun da aşkar edildiyini izah edən Aibar Kassenali bu yol haqqında aşağıdakı məlumatları vurğulayıb: “Yola giriş günəşin doğuş istiqaməti olan şərq tərəfdəndir. Qaracartas məqbərəsində aparılan qazıntıların son qatına gəlincə, türbənin inşası zamanı nümunələri daha əvvəl Kiçik Asiyada piramida strukturlarında görülən maili yol texnikasından istifadə edildiyi müəyyən edilib. Bu yolla məqbərənin pilləli piramidal üslubda tikildiyi məlum olub”.


Qazaxıstan çöllərindəki ilk piramida quruluşu deyil

Xüsusilə, Qaracartasdakı monumental quruluş Qazaxıstan çöllərindəki ilk piramida quruluşu deyil.

Taldı çayı boyunca bu cür piramidal pilləli məqbərə tipli tikililərə 1946-cı ildə Ə.H.Marqulan tərəfindən qazıntıları başa çatdırılmış Androno dövrünə aid “Sanqru 1-3” adlı türbə sahələrində də rast gəlinib. Bu iki dəfn sahəsi Qaracartas məqbərəsindən ölçüsünə görə daha kiçik olması və qəbir kamerasına gedən yolun olmaması ilə fərqlənir.

Beqazı Dandibəy dövrü: Qazaxıstanda dövlətin formalaşmasının aşağı mərhələləri

Serhan Çınar Beqazı Dandibəy mədəniyyəti haqqında aşağıdakı məlumatları verib: “Qərbi Türküstan ərazisinin Son Tunc dövrünü təmsil edən Beqazı Dandibəy mədəniyyətinin əsas iqtisadi fəaliyyəti metal ixracı idi. Şəhər şəhərində metalın tökülməsi və onun Xarəzm, Urallar və Yedisu bölgələrinə ixracı bölgənin elitaları vasitəsilə həyata keçirilirdi.

Xüsusilə, Qaracartas piramidasını tikdirən Beqazi dövrü hökmdarları cənubda Türkmənistanın Namazgah təpəsi 4, qərbdə Harezm Tağıskən tapıntıları və şərqdə Altay dağlarından uzanan geniş bir əraziyə metal ixrac edirdilər. Bu yeni mərhələ bölgədə çöl aristokratiyasının formalaşdığı yeni sosial elitizm kimi meydana çıxdı. Beləliklə, Qazaxıstanda ilk dəfə olaraq çöl icmaları arasında dövlət quruluşunun aşağı mərhələləri formalaşmağa başladı”.

Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az