Dövlətlərarası münasibətləri artırmaq üçün hazırkı qlobal çılğınlıq dəhlizlərdə hökmranlıq axtarışı ilə xarakterizə olunur. Çinin iddialı “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsü (BRI) Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinin (CPEC) mərkəzləşdirilməsini hədəfləyərkən, Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa Dəhlizi (IMEC) balanslaşdırma səyi kimi ortaya çıxır.

Digər ölkələr də öz maraqlarını maksimuma çatdırmaq və qlobal səhnədə iqtisadi qüdrətlərini nümayiş etdirmək üçün effektiv və təhlükəsiz ticarət yolları qurmaq üçün intensiv səylər göstərirlər. Bu kontekstdə Türkiyə regiona əhəmiyyətli iqtisadi təsir göstərəcək İnkişaf Yolu Layihəsini təklif edir. IMEC-dən və kommersiya qabiliyyəti şübhə doğuran oxşar təşəbbüslərdən fərqli olaraq, İnkişaf Yolu uğur üçün bir çox inqrediyentlər təklif edir.

Qarşılıqlı əlaqələr və ticarət

745 mil uzunluğunda dəmir yolu və yol şəbəkəsi ilə İnkişaf Yolu Layihəsinin Körfəzdə planlaşdırılan Böyük Fav Limanını Türkiyə ilə birləşdirməsi gözlənilir. Bu layihənin təxmini dəyəri 17 milyard dollardır və birinci mərhələnin 2028-ci ilə qədər başa çatdırılması planlaşdırılır. “İnkişaf Yolu” layihəsi Avropanın xüsusilə Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlamasından sonra yeni enerji tərəfdaşları axtardığı bir vaxtda Türkiyəni regional münasibətlərin mərkəzinə qoyur. Layihə Avropa ölkələrinə daha çox alternativ təqdim etməklə enerji bazarlarının şaxələndirilməsini asanlaşdırır. Türkiyə İraqdan gələn xammal və malların paylama mərkəzi kimi çox mühüm rol oynayır.

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan İraqın baş naziri Məhəmməd Şia əl-Sudani ilə keçirdiyi ikitərəfli görüşlərdə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) son Baş Assambleyasında “İnkişaf Yolu”nun əhəmiyyətini vurğuladı. Ərdoğan bu layihə ilə dünyaya Türkiyənin qlobal əlaqələrə gəldikdə çox önəmli olduğu mesajını verir. Sudani də ötən günlərdə İnkişaf Yolu Layihəsinin başladığını açıqladı. Tarixən Türkiyə həmişə Şərqlə Qərb arasında ən praktik yol olub. Türkiyənin “İnkişaf Yolu” layihəsinə 5 milyard dollar sərmayə qoymağa hazır olması onu göstərir ki, ölkə passiv bir yoldan daha çoxunu hədəfləyir. Başqa sözlə, İnkişaf Yolu Layihəsi Türkiyənin strateji mövqeyinin əhəmiyyətini, maliyyə gücünü və ölkəni qlobal əlaqələrin mərkəzinə yerləşdirən yeni əsr baxışını bir araya gətirir.

İnkişaf Yolunun qarşısında duran problemlər

Lakin kommersiya məqsədəuyğunluğu tənliyin yalnız bir hissəsidir. Terrorçu qruplar və müxtəlif proksilər tərəfindən qaynaqlanan münaqişələr nəticəsində yaranan təhlükəsizlik problemləri layihənin həyata keçirilməsinin mümkünlüyü və davamlılığı üçün risk yaradır. Artıq İraq təhlükəsizlik qüvvələri ilə Türkiyə qüvvələri arasında müxtəlif terror qruplaşmalarına, o cümlədən terror təşkilatı PKK və İŞİD-ə qarşı birgə mübarizə aparılır. Bağdad Şimali İraqda Türkiyə-İraq sərhədində fəaliyyət göstərən PKK terror ünsürlərini məhv etmək üçün Ankara ilə daha çox iş görməli və əməkdaşlığı genişləndirməlidir.

İnkişaf Yoluna təsir edə biləcək digər mühüm amil İranın münasibətidir. Bağdadda keçirilən konfransa Tehran da dəvət olunub. Lakin layihə İranın regional hədəfləri ilə üst-üstə düşməyə bilər. Çünki Böyük Fav Limanı Yaxın Şərqin ən böyük limanına çevrilərsə, İranın Fars körfəzindəki limanları ilə rəqabət apara bilər. Üstəlik, İraqın Türkiyə vasitəsilə Avropa bazarları ilə birbaşa əlaqəsi İranın İraq administrasiyası üzərində nəzarətini zəiflədə bilər.

Digər tərəfdən, İran hazırda Qərbin irimiqyaslı sanksiyalarına məruz qalır. Ona görə də İran limanlarının rəqabətdən əziyyət çəkəcəyi ilə bağlı narahatlıqlar o qədər də əhəmiyyət kəsb etməyə bilər. Bununla belə, Birgə Kompleks Fəaliyyət Planının (JCPOA) bərpası ilə hər şeyin dəyişə biləcəyi mümkün ssenari kimi nəzərə alınmalıdır. Nəhayət, İnkişaf Yolu İranı Avropa bazarlarına enerji təchizatçısı kimi təqdim edə bilər.

İnkişaf Yolunun gələcəyi ilə bağlı ən mühüm məsələlərdən biri Yeni Dehlidəki G20 Liderlər Zirvəsi zamanı Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ), Hindistan, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ), Avropa İttifaqı (Aİ), İtaliya, Almaniya və Fransa tərəfindən Anlaşma Memorandumu imzalanan IMEC-in layihəyə mümkün təsiridir. Geosiyasi baxımdan daha mümkün olsa da, Türkiyə bu marşrutdan kənarda qaldı. Ancaq Ərdoğan Türkiyənin bu layihədə əvəzolunmazlığını vurğulayıb.

Ərdoğan deyib: “Biz deyirik ki, Türkiyəsiz dəhliz yoxdur. Türkiyə əhəmiyyətli bir istehsal və ticarət bazasıdır. Şərqdən qərbə nəqliyyat üçün ən əlverişli xətt Türkiyədən keçməlidir”. IMEC hazırda əsasən nəzəri marşrut olaraq qalmasına baxmayaraq, o, geosiyasi risklər və tətbiq olunma qabiliyyəti baxımından aradan qaldırılmalı olan çoxsaylı problemlərlə üzləşir. Buna qarşılıq İnkişaf Yolu gözlənilən ticarət axınlarını asanlaşdırmaqda uğur qazanarsa, xüsusilə Böyük Fav Limanının geniş “hinterland”ı nəzərə alınmaqla, Avropa bazarları üçün əlverişli marşrut ola bilər.

Marşrutlardan biri günü-gündən irəliləyiş əldə etsə də, bu yaxınlarda təklif olunan IMEC layihəsini qarşıda uzun bir yol gözləyir. Bundan əlavə, “İnkişaf Yolu”nun Körfəz ölkələrindən böyük maraqla qarşılanması onun nisbətən qabaqcıl mərhələdə olduğunu vurğulayır. Bu kontekstdə Türkiyə, daxil olmadığı uzun və mürəkkəb IMEC yolunda rol axtarmaqdansa, İnkişaf Yolu Layihəsinə töhfə verməklə öz kursunu müəyyənləşdirir.

Mümkün ssenarilər

Hələlik iki mümkün ssenari ortaya çıxa bilər: İran şiə qruplarından istifadə edərək təxribatçı rol oynamaqla layihənin qarşısını ala bilər və ya axınla gedib həm öz iqtisadiyyatı, həm də İraq iqtisadiyyatı üçün dividendlər axtara bilər. İran Türkiyənin regionda artan təsirindən narazı olsa da, Türkiyə xarici işlər naziri Hakan Fidan avqust ayında İraqa səfəri zamanı Xalq Səfərbərlik Birliklərinin (XSB) yüksək səviyyəli rəsmiləri ilə görüşü və buna bənzər diplomatik fəaliyyətlər Ankaranın İnkişaf Yolu qarşısında potensial maneələri öncədən həll etmək üçün proaktiv yanaşmasını nümayiş etdirir. Bağdad və Ərbilin terror təşkilatı PKK ilə mübarizəyə daha çox cəlb olunacağına dair müsbət işarələr irəliləyişin olduğunu göstərir.

Bu arada Türkiyə liderləri İranın siyasi mühitini səciyyələndirən müxtəlifliyi və təhlükəsizlik “şahinləri” ilə “mülki göyərçinlər” arasında əhəmiyyətli fərqləri bilirlər. Tehranın qarşısında iki seçim var: ya qlobal iqtisadiyyata inteqrasiya edib, demək olar ölmüş iqtisadiyyatını dirçəltmək, ya da “pis adam rolu”nu oynamağa davam edərək, qonşuları ilə münasibətlərini gərginləşdirmək və nəzarət etdiyi bölgələrdə “Pirr qələbələri” qazanmaq.

Əgər maneələr aradan qaldırılarsa, İnkişaf Yolu bütün iştirakçı tərəflər üçün uğur hekayəsi olmaq potensialına malikdir. Bu arada layihə Türkiyənin qlobal nəqliyyat və tranzit mərkəzi kimi artan çəkisinə daha bir qat əlavə edəcək. İqtisadiyyatı həm milli, həm də regional miqyasda stimullaşdıracağı gözlənilən bu təşəbbüs Qərb bazarlarını enerji resursları və müxtəlif məhsullarla əlaqələndirir, təhlükəsiz investisiya mühiti təmin edildikdə, Avropadan mal axınında Körfəz ölkələrinə tədarük alternativi təmin edə bilər. Bu kontekstdə görünən odur ki, Türkiyənin xarici siyasəti bu layihənin həyata keçirilməsinə köklənəcək.

Asif Cəfərov
Ordu.az