Sözügedən ədəbiyyatın inkişafında hər iki ölkə beynəlxalq siyasətdə, xüsusilə Qara dəniz, Şərqi Aralıq dənizi, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya və Yaxın Şərq bölgələrindəki inkişaflarla əlaqədar olaraq, artan əhəmiyyətlərindən əlavə, iki ölkənin Qərb dünya nizamı ilə qismən tənqidi münasibətləri böyük rol oynayır.

Türkiyə-Çin əlaqələrinin çoxşaxəli inkişafı Asiya-Sakit okean beynəlxalq iqtisadi siyasətindən əlavə, Şimali Amerika və Qərbi Avropaya əsaslanan “qərb” beynəlxalq əlaqələrinə də təsir edəcək bir inkişaf olacaq. Bu təsir Türkiyə və Çinin xarici siyasət davranış modellərindən asılı olaraq özünü göstərəcək. Hər iki ölkə bunu həm Qərbin, həm də Şərqin normaları, qaydaları və institutları ilə birgə işləyərək, balanslaşdırılmış proseslərlə həyata keçirə bilər.

Türkiyə və Çin siyasi, iqtisadi və strateji imkanlar baxımından bir-birindən fərqlənsələr də, burada həlledici amil iki ölkə arasında münasibətlərin dərinləşməsinin Yaxın Şərq, Cənub-Şərqi Asiya və hətta Avropa siyasətinə göstərəcəyi təsirdir.

Səfərin çoxölçülü xarakteri

Türkiyə xarici işlər naziri Hakan Fidanın Çinə səfərinin bu akademik, siyasi, iqtisadi və strateji marağın gücləndiyi bir dövrə təsadüf etməsi əlamətdardır. Bundan əlavə, səfərin 2023-cü il iyulun 25-26-da baş tutan Çin Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Büro üzvü, Xarici İşlər üzrə Mərkəzi Komissiyanın direktoru və xarici işlər naziri Vanq Yinin Ankara səfərinə cavab olaraq baş tutması iki ölkənin xarici siyasət qurucularının da oxşar şüuruna malik olduqlarını göstərməsi baxımından diqqətəlayiqdir.

Onu da vurğulamaq lazımdır ki, bu səfər Türkiyə Respublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Baş nazir olduğu 2012-ci ildə Sincan-Uyğur Muxtar Rayonuna etdiyi səfərdən sonra həyata keçirilən ən yüksək səviyyəli səfərdir. Səfərdə vurğulanan digər məqam isə Türkiyə və Çinin qərar qəbul edən şəxslərinin ikitərəfli münasibətlərin dərinləşməsi və hətta institutlaşmasının təsirini təhlil etmələri və buna nail olmaq üçün səy göstərmələridir.

Bu effekti yaratmaq üçün təkcə siyasi və strateji sahələrdə deyil, həm də iqtisadi, kommersiya, hətta sosial-normativ sahələrdə də əlaqələri dərinləşdirmək lazımdır. Hakan Fidanın səfərinin çoxmövzulu və çoxşaxəli olması bu məlumatlılığı ortaya qoyur. Hakan Fidanın Çin Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosunun üzvü Çen Ventsin ilə Türkiyə-Çin strateji əməkdaşlığının inkişafı ilə bağlı görüşü səfərdə diqqət çəkən məqamlardan biridir.

Antalya Diplomatik Forumu (ADF) çərçivəsində Çin və Qloballaşma Mərkəzi rəsmiləri ilə əməkdaşlığın qurulması da ikitərəfli əlaqələr baxımından mühüm müzakirələrdən sayıla bilər. Orta Dəhlizin “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsünün fəaliyyətinə töhfəsi, Vanq Yinin Türkiyə və Çinin milli suverenliyinin normativ və praktik dəyərinə verdikləri əhəmiyyətlə sivilizasiya baxımından oxşarlıqlarına etdiyi vurğu Orta Dəhliz çərçivəsində iqtisadiyyat, ticarət, enerji, infrastruktur investisiyaları, yüksək texnologiyalar və rəqəmsal iqtisadiyyat sahələrində iki ölkənin əməkdaşlığının dərinləşdirilməsi nöqtəsində çox vacibdir.

Digər tərəfdən, Qəzzada atəşkəsin təmin edilməsi, iki dövlətli həllin təmin edilməsi və Fələstinin Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv olması məsələsində lazımi addımların atılması və eyni zamanda Ukrayna böhranı ilə bağlı “Altı Bəndli Konsensus”da (Six-Point Consensus) ortaq məxrəc yaratma səyi hər iki dövlətin ortaq məqsədidir. Səfər zamanı Çinin vitse-prezidenti Han Çjen ilə strateji əməkdaşlığın Çinin milli maraqlarına hörmət edən şəkildə inkişaf etdirilməsi ilə bağlı verilən ortaq bəyanatlardan sonra Hakan Fidanın Urumçi və Qaşqara səfərləri də Türkiyənin bölgədəki geomədəni varlığını vurğulayır və ikitərəfli əlaqələrin nə qədər geniş spektrli olduğunu ortaya qoyur.

Beynəlxalq münasibətlər terminologiyasına görə, Çin yüksələn böyük güc, Türkiyə isə yüksələn və fəal regional güc kimi təsvir edilə bilər. Böyük dövlətlərin təkbaşına hərəkət etmək potensialı olsa da, bugünkü beynəlxalq siyasət bu dövlətləri qarşılıqlı asılılıq prinsiplərinə uyğun hərəkət etməyə məcbur edir. Başqa sözlə desək, bugünkü qlobal siyasətdə Soyuq müharibə dövründəki böyük güc, orta güc və kiçik güc arasındakı fərq aradan qalxıb.

Rəqabət etdikləri məsələdən, ərazidən və ya bölgədən asılı olaraq, orta güclər bir çox böyük güclərdən daha dəyərli müttəfiq ola bilər. Türkiyənin Yaxın Şərqdəki geostrateji və geomədəni əhəmiyyəti, Qərbin strateji və iqtisadi qurumlarına təsiri, digər tərəfdən Orta Dəhliz kontekstində “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsündə oynamaq istədiyi rol Türkiyəni Pekinin strateji hesablamalarında çox mühüm bir nöqtəyə qoydu.

Türkiyənin Asiya-Sakit okean siyasəti

Regional güc olan Türkiyə təkbaşına hərəkət edərək, məqsədyönlü siyasi nəticələrə çatmaqda Çindən daha çox məhdudiyyətlərlə üzləşir. Türkiyə kimi regional proaktiv güclərin xüsusilə Asiya-Sakit Okean regionu kimi həm böyük, həm də parçalanmış və bir çox böyük gücün rəqabət apardığı ərazilərdə xarici siyasətlərində prioritet verməli olduqları bir neçə xarici siyasət davranış modelini vurğulamaq lazımdır.

İlk növbədə sözügedən sahələrdə böyük dövlətlərlə qurulacaq əlaqələrdə bu güclərin sıx rəqabətdə olduğu mövzu və proseslərdən uzaq durmaq, bunların əvəzinə böyük dövlətlərlə xüsusilə qısa müddətdə praqmatik gəlirlər verəcək xarici siyasət məsələlərinə diqqət yetirmək bölgənin dinamikasında özünü göstərmək baxımından Türkiyə kimi dövlətlər üçün daha rahat bir irəliləyiş yaradacaq. Başqa sözlə, böyük dövlətlər xarici siyasət prioritetlərini sürətlə dəyişdikcə, diqqəti qısamüddətli praqmatik hədəflərə yönəltmək Türkiyə kimi proaktiv regional güclərə öz xarici siyasət məqsədlərinə daha rahat şəkildə nail olmaq imkanı verəcək.

Ona görə də Türkiyənin Asiya-Sakit okean regionu ilə bağlı birdən çox, çoxşaxəli və qısamüddətli siyasət hədəfləri yaratması Çin kimi böyük dövlətlərlə bu proseslərə daha tez və effektiv şəkildə daxil olmasına imkan verəcək. Hakan Fidanın Çinə səfəri zamanı çoxşaxəli təmasları və vurğuları bu şüuru vurğulayır.

Asiya-Sakit okean regionu ilə bağlı Türkiyənin ikinci xarici siyasət istiqaməti qurumlarla əlaqələrə daha çox önəm verməkdir. Lakin region qurumlarının formalaşma və fəaliyyət prosesləri və dinamikalarında Qərb institutları qədər aydın qayda və davranış nümunələri yoxdur. Bu qurumlar daha çox üzvlərinin qlobal və regional gündəmlərin dəyişməsi ilə bağlı ümumi perspektiv inkişaf etdirdiyi və bu perspektivi praktikaya çevirmək üçün atmalı olduqları addımları müzakirə etdiyi platformalara bənzəyir.

Türkiyənin bu təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqəsini artırmaq bölgədəki gündəmlər haqqında məlumatlılığını və bu gündəmlərə təsirini artırmağa imkan verəcək. Türkiyənin bu kontekstdə müraciət edə biləcəyi iki regional qurum Ərdoğanın açıqlamalarında da yer alan ASEAN və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatıdır. Çinlə əlaqələrin dərinləşməsi hər iki təşkilatla qarşılıqlı əlaqələrin yaxşılaşdırılmasında həlledici rol oynayacaq. Hakan Fidanın səfəri zamanı Çen Ventsinə Türkiyə və Çinin təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığı gücləndirməsinin vacibliyini vurğulaması xüsusilə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı ilə əlaqələrin inkişafı ilə bağlı mühüm bəyanatdır.

Nəhayət, fəal regional güc kimi Türkiyə “eyni fikirdə olduğu” Asiya-Sakit okean dövlətləri ilə az tərəfli (minilateral) qruplaşmalara da müraciət edə bilər. Meksika, İndoneziya, Cənubi Koreya, Türkiyə və Avstraliyanın formalaşdırdığı MIKTA nümunəsində də göründüyü kimi, Türkiyənin bu qruplaşmalarda diplomatik və strateji təcrübəsi var. Hakan Fidanın səfəri zamanı Türkiyə ilə Çin arasında xüsusilə normativ və sivilizasiya elementləri baxımından ortaq cəhətləri vurğulaması təkcə “konsensus” prinsipinə uyğun gəlmir, həm də bu prinsipin yarada biləcəyi gələcək institusional inkişaflara yol aça bilər.

Sevinc Əliyeva
Ordu.az