Bəziləri minaları mükəmməl əsgərlər adlandırırlar. Onlar ucuzdur - hər birini almaq və yerləşdirmək üçün çox cüzi miqdarda pul lazımdır. Yemək yemirlər, vəzifə zamanı yuxuya getmirlər, baxım tələb etmirlər. Dizaynına görə, minalar zərbəyə həssas deyil, ona görə də onları məğlub etmək çətin və bahalıdır.
Əksər ordular minaları heç sevmir. Onlar minaları müharibənin pis komponenti hesab edirlər. Onlara görə, minalar həm dostları, həm də düşmənləri öldürən və şikəst edən, heç bir fərq qoymayan silahlardır.
Başqa bir perspektiv keçmiş müharibə zonalarının mülki sakinlərinin perspektividir. Bu insanlar üçün minalar gündəlik həyatlarının bir hissəsidir. Minalar onların yaşayış və iş yerlərini təhlükəli edir. Bu, minaların çox vaxt vətəndaş müharibələrində istifadə edildiyi yerlərdə olduqca ciddi problemdir. Bosniya/Herseqovina və Xorvatiya belə bir nümunədir: etnik təmizləmə fəaliyyətlərinin bir hissəsi kimi atılan minalar döyüşməyən əhalinin ənənəvi yaşayış və əkinçilik sahələrini çirkləndirməyə davam edir.
Rəqəmlər hədsiz dərəcədə çoxdur. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesablamalarına görə, 64 ölkədə 110 milyondan çox mina 20 milyon kvadrat mildən çox ərazini çirkləndirir. Cənubi Amerikanın qərbi və Mərkəzi Amerikanın bəzi ölkələri kimi Asiya, Afrika və Yaxın Şərq də təsirlənir. Hər ay 800-dən çox mülki şəxsin öldüyü təxmin edilir. Piyada əleyhinə minalar öldürməkdənsə, şikəst etmək üçün nəzərdə tutulduğundan çoxlu sayda yaralı olur.
Humanitar minaların təmizlənməsi dərəcələri ilə bağlı müxtəlif hesablamalar var, lakin çox yaxın vaxtlara qədər minaların yerləşdirilməsi sürəti zərərsizləşdirmə sürətini dəfələrlə üstələyirdi. Minaların təmizlənməsinin dəyəri onun yerləşdirməkdən 2-3 dəfə çoxdur.
Humanitar minatəmizləmə və hərbi minalardan təmizləmə üçün əsas məsələ minaların özünə və ya başqalarına zərər vermədən tapılması, çıxarılması və zərərsizləşdirilməsidir. Hərbi və humanitar minatəmizləmə arasındakı əsas fərq vaxt miqyasıdır: hərbi minalardan təmizləmə yerində aparılmalıdır, humanitar minatəmizləmə isə sülh prosesinin bir hissəsidir.
Cəbhə xəttində hərbi minalardan təmizləmə üçün bir sadə yanaşma mövcuddur, onlar bıçaqla yeri qazır və ya kiçik metal detektorlarla getdikləri cığırı yoxlayırlar. Müxtəlif ölkələr genişmiqyaslı minalardan təmizləmə üçün texnologiya inkişaf etdirirlər. Bunlar ümumiyyətlə bütün bitki örtüyünün çıxarılmasını və minalardan təmizlənilən ərazinin hamarlanmasını tələb edir və ya bununla nəticələnir.
800 növ mina var; bura metal, plastik, taxta və keramika minaları daxildir. Bunlar radiusuna, tərkibindəki partlayıcının miqdarına, hədəfinə görə dəyişir. Piyada əleyhinə, tank əleyhinə, sərhəd minaları və s. tipli çoxlu növ mina mövcuddur. Müasir minaların əksəriyyətinin korpusu plastikdir və istehsalında az və ya heç bir metal istifadə edilmir. Nəticə etibarilə, İkinci Dünya Müharibəsində metal minalarla uğurla işləyən induksiya əsaslı metal detektorların tətbiqinin çox məhdud olmasına baxmayaraq, onların imkanları 1950-ci ildə mövcud olanlardan çox irəlidədir. Minaları çıxaran istehkamçılar aşağı aşkarlanma qabiliyyətindən asılı olmaq istəmirlər.
Hazırda minaları təmizləyən insanlar bunu əsasən əllə edirlər. Yerdə düym-düym axtarış aparmaq üçün bıçaqdan və ya digər ucu iti vasitədən istifadə edirlər. Böyük Britaniyada uzun sapı olan vasitələr hazırlanıb, ABŞ akril qolu olan kompozit vasitədən istifadə edir.
Mina aşkarlanması, əsasən, minanın fiziki xüsusiyyəti ilə ətrafdakı yer arasındakı ziddiyyətdən asılıdır. Minaların gizlədilməsi yerə uyğun olan materiallardan minaların hazırlanmasına əsaslanır. Bütün texnologiyalar üçün davam edən problem minaların “dağınıq” şəkildə basdırılmasıdır.
Elmi ictimaiyyət artıq minaların tapılması, çıxarılması və zərərsizləşdirilməsi üçün xeyli elmi-tədqiqat və inkişafa sərmayə qoyub. Müxtəlif yanaşmalar işlənib hazırlanır, onların hər birinin texniki aspektdən, həyata keçirilməsi üçün imlkanlar və ya xərc məsələsi baxımından üstünlükləri və çatışmazlıqları var. Hər biri özünəməxsus dərəcədə əhəmiyyətlidir. Onların fəaliyyət göstərməli olduğu mühitlərin müxtəlifliyinə görə beynəlxalq ictimaiyyət bir cihaza etibar etmək əvəzinə, minaların aşkarlanmasının ən etibarlı və əhatəli üsulu kimi inteqrasiya olunmuş texnologiyalar dəstinə doğru irəliləyir.
Minaların tapılması baxımından ən yaxşı yeganə texnologiya hələ də it və ya oxşar heyvanların istifadəsidir. Bəzi mütəxəssislər siçovullar kimi digər heyvanları öyrətmək üzərində işləyirlər. Arılar da mina sahələrini tapmaq üçün təklif edilib. Heyvanlardan istifadənin çətinliyi ondan ibarətdir ki, təlim xərcləri və tələb olunan infrastruktur onun gətirəcəyi üstünlüklərdən çoxdur. ABŞ Müdafiə Nazirliyi bioloji sensoru elektron sensorla əvəz etmək üçün “Sintetik İt Burnu” proqramı hazırlayıb. Bu proqram tədqiqat mərhələsindədir, buradakı məhdudiyyət, yüksək partlayıcı maddələrin əksəriyyətinin buxar təzyiqlərinin az olmasındadır.
Minanın aşkarlanması ilə bağlı tədqiqatlar davam edir. Yerə nüfuz edən radar (GPR) bu və ya digər formada bir sıra səbəblərə görə diqqəti cəlb etməyə davam edir. GPR cəlbedicidir, çünki bu sistem yeraltının təsvirini formalaşdırmaq potensialına malikdir. GPR torpaqla mina arasındakı dielektrik xassələrin kontrastından asılıdır.
Minalar ətrafdakı torpaqdan fərqli istilik keçiriciliyinə və istilik tutumuna malikdir. Nəticədə, günün müəyyən vaxtlarında mina ətrafdan daha isti və ya daha soyuq olur. Bu, mina aşkar etmək üçün infraqırmızı üsulların əsasını təşkil edir. Akustik aşkarlama üsulları da tədqiq edilir.
Minaların yerini müəyyən etmək üçün nüvə fizikasına əsaslanan bir sıra üsullar tədqiq olunur. Bunların arasında rentgen və qamma-şüalarının səpilməsi var. Atom nömrəsinin (Z) yüksək gücü kimi fotonların fotoelektrik udulması artdığından, aşağı Z-li materiallar rentgen şüalarını və qamma şüalarını yüksək Z-li materiallardan daha yaxşı əks etdirir. Mina komponentləri əsasən H, C, N və O, torpaq isə dövri cədvəlin üçüncü və dördüncü sıralarının oksidlərindən ibarətdir. Nəticə etibarilə, fotonun geri səpələnməsi görüntü potensialı da daxil olmaqla, quruda minanın aşkarlanması üçün bir fürsət təqdim edir. Bu yanaşmanın çətinliyi ondan ibarətdir ki, rentgen və qamma-şüalarının geri səpələnməsinin kəsişmələri nisbətən kiçikdir.
Neytron elastik səpələnən mina aşkarlama üsulları hidrogen və digər elementlər arasında böyük kəsik kontrastından asılıdır. Bütün üzvi partlayıcı maddələr və bütün plastiklər nisbətən quru torpaqlarda olduğundan daha yüksək konsentrasiyalarda hidrogen ehtiva edir. Dünyadakı bir sıra qruplar minaların aşkarlanması vasitəsi kimi neytron səpilməsindən istifadə edirlər. Neytronların səpilməsi zamanı əsas problem torpağın nəmliyidir, lakin, mina nəm üçün maneə yaratdığına görə, az miqdarda nəmlik faktiki olaraq minaların aşkarlanmasını yaxşılaşdırır. Minanın tapılması məsələsi həll edildikdən sonra təmizləmə prosesində ilk addım onu üzə çıxarmaqdır.
Açıq halda, mina yerində məhv edilə bilər, ancaq bu adətən kifayət qədər əhəmiyyətli partlayıcı yük tələb edir, çünki minalar zərbəyə qarşı həssas olmaq üçün nəzərdə tutulub. Üstəlik, nəzarətin olmaması səbəbindən yerində partlamaq populyar deyil. Bir neçə qrup minaları partlamadan məhv etmək üçün vasitələr üzərində işləyir.
Mina problemi aradan qalxmayacaq. Hal-hazırda tədqiq olunan bəzi yanaşmalar problemi azaltmağa kömək edə bilər. Lakin hər biri ən perspektivli fiziki şəraitdə öz töhfəsini verə bilsə belə, hələ də heç birinin təsirli olmadığı şərtlər olacaq.
Bir elm olaraq fizika harda kömək edə bilər? Bütün mərhələlərdə: Minaların tapılması; minaların çıxarılması; minaların zərərsizləşdirilməsi. Aşkarlama imkanları da çoxdur.
İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə humanitar minatəmizləmə üçün maraqlı bir sosial-iqtisadi məsələ var. Hazırda orada minalardan təmizləmə çox çətindir. Ümumiyyətlə minatəmizləyən tapmaq çox çətindir, bu işi görənlər öz ölkələrində ən yaxşı maaş alan işçilər sırasındadır. Onları əvəz etmək üçün kənardan gələnləri görməkdən və ya başqalarının bunu etmələrinə icazə verilməsinə nifrət edirlər. Bu sahələrdə istifadə ediləcək hər hansı bir texnologiya mövcud infrastruktura uyğunlaşa bilmək üçün hazırlanmalıdır.
Bir icma olaraq, fiziklər necə kömək edə bilər? Fizika ictimaiyyəti, minaların aşkarlanması da daxil olmaqla, real dünya problemlərinin mümkün, etibarlı həll yollarının axtarışında tələb olunan istedad, yaradıcılıq və münasibəti dəfələrlə nümayiş etdirib. Nəticədə qeyd edək ki, bu problem həll olunmayıb və bu, sadəcə texniki problem deyil. Çünki insanların həyatlarını xilas etmək üçün istifadə olunacaq texnologiyaları inkişaf etdirmək mümkündür.
Firuz Bağırov
Ordu.az
