Həm Ukrayna, həm də Rusiya müasir hərbi əməliyyatların bu aspektinə qapanıblar, müxtəlif tipli PUA-lar tətbiq edirlər. Buraya uzun uçuş müddətinə, orta əməliyyat hündürlüyünə malik “Bayraktar” kimi zərbə PUA-larından, Çinin DJI şirkəti tərəfindən istehsal edilən kiçik kvadrakopterlərə qədər müxtəlif modellər daxildir.
PUA-lardan istifadənin artması onların müharibəyə təsiri ilə bağlı saysız-hesabsız təhlillər yazılmasına səbəb olub. Bu sistemlərin ən müasir texnoloji xüsusiyyətləri, unikal və sərfəli istifadəçi dostu olması, mümkün pilot itkilərinin aradan qaldırılması və zərbə vurmaq qabiliyyəti sayəsində indiki və gələcək döyüşün əsas hakimləri olacağı proqnozlaşdırılır. Bu geniş yayılmış fərziyyələr konkret olaraq Ukraynadakı müharibədən irəli gəlmir. Bundan əvvəl sistemlər Liviya və Suriya kimi döyüş bölgələrində, eləcə də Ermənistan və Azərbaycan arasında baş verən Qarabağ müharibəsində də yüksək performans nümayiş etdiriblər.
Çoxları məyus olsa da, qeyd etmək lazımdır ki, PUA-ların üstün silah forması olması arqumenti empirik sınaqdan keçirildikdə qeyri-dəqiq görünür. Bu sistemlər kəşfiyyat məlumatlarının toplanması, dəqiq zərbələr və situasiya məlumatlılığı kimi əsas sahələrdə mühüm yeniliklərə və irəliləyişlərə səbəb olsa da, onlar (hələ) müharibənin xarakterini dəyişməyib və döyüşçülər üçün oyunu dəyişdirən qabiliyyətlər təqdim etməyiblər.
EO/IR (Elektro-Optik/İnfraqırmızı) sensorlar və təkmil radar yükləri kimi yüksək səviyyəli texnoloji imkanlar heç bir halda PUA-lara xas deyil. İkincisi, PUA-ların müasir Hava Hücumundan Müdafiə (HHM) sistemləri və radioelektron mübarizə (REM) vasitələrinə qarşı həssaslığı, digər hərbi aktivlərdən kompleks asılılığı onların müstəqil təsirini məhdudlaşdırır.
Suriya və Liviya münaqişələrində olduğu kimi, Ukraynadakı münaqişədə də istifadə edilən PUA-lar oxşar aqibətlə üzləşib. Hava hücumundan müdafiə sistemlərinin yaratdığı təhlükəyə gəldikdə isə, Türkiyənin ÇAKIR və SOM ailəsinə aid stels raketlər istehsal etməsi onların PUA-lar üçün təhlükə yaradan HHM sistemlərinə qarşı mübarizə aparmaq istəməsindən irəli gəlir.
Münaqişə zonalarında PUA-ların fəaliyyətini qiymətləndirərkən effektiv əməliyyat konsepsiyasının olmaması və ya olması da nəzərə alınmalıdır. Yuxarıda qeyd olunan məhdudiyyətlərə baxmayaraq, PUA mühüm imkanlar təmin edir və əsas gücləndiricilər kimi çıxış edir və gələcək hərbi əməliyyatlarda onların rolu həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxımından artmağa hazırdır.
Ukraynada müharibə
İndiyə qədər Rusiya ilə Ukrayna arasındakı münaqişə PUA-ların tək başına oyun dəyişdirici olmadığını təsdiq etdi. Hər iki tərəf PUA-ları geniş şəkildə və müxtəlif effektivlik dərəcələrində tətbiq edir, Ukrayna qüvvələri rusiyalı həmkarına nisbətən PUA-lardan, xüsusən də birbaşa zərbə əməliyyatları üçün daha yetkin və effektiv istifadəni nümayiş etdirir. Bu baxımdan, Kiyev ilkin hücumun sürətini pozmaq üçün Rusiya ordusunun “yumşaq” hissələrinə, xüsusən də təchizat maşınlarına və logistika hədəflərinə qarşı zərbə missiyalarında TB2-lərdən ağıllı şəkildə istifadə etdi. Eyni zamanda, TB2-lər Rusiyanın “Buk-M1/2”, “Tor-M1/2” və “Pantsir S1” kimi qısa mənzilli mobil hava hücumundan müdafiə sistemlərinə qarşı bir neçə əlamətdar uğur qazanıb.
Ukraynanın PUA zərbələri üçün logistika və "yumşaq" hədəflərə üstünlük verməsi rusları yavaşlatmağa istimətlənmiş çevik müdafiə strategiyasının bir hissəsi idi. Bu strategiya münaqişənin birinci mərhələsində kifayət qədər uğurlu oldu, çünki Rusiyanın mobil HHM vasitələri həddən artıq dağınıq və bəzən qeyri-işlək idi, lakin Moskva öz strategiyasını nəzərdən keçirib qüvvələrini Donbasda cəmləşdirəndə vəziyyət daha da çətinləşdi. Çünki burada eşalonlu HHM sistemləri yerləşdirilib.
Ukrayna ilə müqayisədə Rusiyanın PUA-lardan istifadəsi indiyədək miqyas baxımından daha məhdud olub. Moskva Suriyada sınaqdan keçirilmiş “Inoxodets” (Orion) MALE tipli zərbə PUA-larını İsrailin “Searcher Mk II” bazasında yerli olaraq hazırladığı köhnə “Forpost-R” platformaları ilə birlikdə döyüşə göndərdi. Lakin hər iki sistem çox zəif oldu. Hərbi planlaşdırıcılar da çox güman ki, PUA-ların işləməli olduğu mühitin Ukrayna HHM vasitələri ilə doldurulduğunu bilirdilər. Əlavə amil KAB-20L və KAB-20S kimi xüsusi dəqiqliklə idarə olunan döyüş sursatlarının məhdud ehtiyatı ola bilər.
Daha kiçik taktiki PUA-lara gəlincə, vəziyyət tamamilə fərqlidir. Burada Rusiya kəşfiyyat, müşahidə və nəzarət (ISR) missiyaları və artilleriya atəşinin tənzimlənməsi üçün “Eleron-3” və “Orlan-10” platformalarından istifadə edir. Bu yanaşma Ukrayna bölmələrinə qarşı daha dəqiq artilleriya zərbələri ilə nəticələnib və yüksək itki ilə də olsa, Rusiya qüvvələrinin ümumi hücum performansını yaxşılaşdırıb. İndiyə qədər əyani sübutlar göstərir ki, Rusiyanın 100-ə yaxın PUA-sı vurulub, onların 70%-ə yaxını “Orlan 10”lardır. PUA-ların çoxu portativ HHM sistemləri və REM vasitələri ilə zərərsizləşdirilib.
Rusiya kimi, Ukrayna da düşmən mövqelərini aşkar etmək və ölümcül təsirlərlə birbaşa artilleriya atəşini açmaq üçün böyük ölçüdə kiçik PUA-lardan istifadə edir. Maraqlıdır ki, hər iki tərəf, xüsusən də Kiyev, taktiki ISR missiyaları üçün “DJI Mavic 3” kvadrokopterləri kimi çoxlu sayda kommersiya PUA-larından istifadə edib və bununla da müharibədə mülki texnologiyanın artan rolunu təsdiqləyiblər.
Bu “hibridləşmə” tendensiyası 2015-ci ilin sonunda İŞİD-in İraq təhlükəsizlik qüvvələrinə qarşı sursat yerləşdirilmiş müşahidə kvadrokopterlərindən istifadə etdiyi zaman ortaya çıxıb. Ticarət PUA-larının istifadəsi indi PKK-dan tutmuş Meksika narkotik kartellərinə qədər bütün dünyada terrorçular və qeyri-dövlət aktorları arasında çox istifadə olunur. Ukrayna həmçinin “Bayraktar Mini” də daxil olmaqla çoxsaylı taktiki PUA-ların istifadəsi ilə bağlı Türkiyənin müdafiə şirkəti olan “Baykar” tərəfindən verilən təlimdən yararlanıb. Bənzər məlumatlar Ukraynanın niyə Qərb ölkələrindən uzaq mənzilli, dəqiq artilleriya sistemləri axtardığını izah edir. Bundan əlavə, kommersiya PUA-ları REM vasitələrinə qarşı olduqca həssasdır və DJI modellərində asanlıqla operatorun yeri aşkar edilə bilər. Ukrayna əsgərləri DJI markalı kvadrokopterlərin proqram təminatını dəyişdirərək bu problemi qismən həll edə biliblər.
Kiyev qüvvələri artilleriya atəşini nizamlamaq üçün yerli istehsal olan “Leleka-100” və UJ-22 kimi bir neçə daha böyük sabit qanadlı PUA-lardan uğurla istifadə edib. Bəzən oxşar sistemlər partlayıcılarla doldurulur və kamikadze PUA kimi istifadə olunur. Ukraynanın bu yaxınlarda Rusiya ərazisindəki Novoşaxtinsk neft emalı zavodunu vurmaq üçün kommersiya tipli Çin istehsalı olan “Mugin 5 Pro”dan istifadə etməsi buna misaldır və bu onu göstərir ki, nisbətən kiçik, yavaş uçan PUA-ların hava hücumundan müdafiə sistemləri üçün aşkarlanması çətin olmaqda davam edir.
Bəs baş verənlərdən hansı dərsləri öyrənmək olar?
Ukraynadakı müharibə bu gün (və gələcəkdə) hərbi əməliyyatlarda PUA-ların oynadığı mühüm rol və döyüş bölgələrində pilotsuz vasitələrin imkanları və effektivliyinin tez-tez həddindən artıq qiymətləndirilməsi ilə bağlı dərslər verir.
Hərbi əməliyyatlardakı rolu baxımından PUA-lar situasiya məlumatlılığını, xüsusən də taktiki səviyyədə əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırıb və müharibə edən ölkələr üçün təsirli təbliğat effekti yaradıb. Ukraynadakı münaqişənin göstərdiyi kimi, PUA-lar məlumat və kəşfiyyatın toplanması üsulunu dəyişdirib və bu prosesin keyfiyyətini yaxşılaşdırıb. Onların döyüş meydanında hər yerdə olması düşmənlə bağlı misli görünməmiş səviyyədə məlumatlılıq təklif edir.
PUA-lar hətta idarə olunmayan artilleriya zərbələrini idarə etmək üçün istifadə edildikdə belə, ölümcül kombinasiya yaradaraq artilleriya bölmələrinin ən yaxşı dostlarına çevrilib. Sensorların olduğu bir mühitdə, rəqibinizdən daha tez və dəqiq zərbə vurmaq bacarığı vacibdir. Ukraynadakı qarşıdurma göstərir ki, uzaqmənzilli dəqiq artilleriya və PUA-ların birlikdə istifadəsi dağıdıcı təsirlərə səbəb ola bilər, sistemlər komanda məntəqələrini, döyüş sursatı anbarlarını və düşmən xəttinin dərinliklərindəki taktiki mövqeləri məhv edir və rəqibin hücum əməliyyatlarını davam etdirməsinə mane olur. Eynilə, bu ölümcül kombinasiya düşmən artilleriya mövqelərinin məhv edilməsində mühüm rol oynayır.
Ukrayna ilə Rusiya arasındakı münaqişədə təbliğatdan istifadə 2020-ci ilin martında “Bahar qalxanı” əməliyyatı zamanı Türkiyə və Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın istifadə etdiyi taktikaya bənzəyir. Ukrayna da daha güclü düşmənin hücumuna məruz qalan millətin əhval-ruhiyyəsini artırmaq üçün TB2-lərin rus maşınlarını sıradan çıxardığı videoları paylaşmağa can atır.
Eyni zamanda, PUA-ların təsirlərini hərtərəfli qiymətləndirmək tez olsa da, mövcud sübutlar əsas müzakirələrin onların təsirini şişirtdiyini göstərir. Daha əvvəl qeyd edildiyi kimi, yüksək səviyyəli PUA-lar vakuumda işləmir, yüksək ixtisaslı operatorların onları digər aktivlərlə, o cümlədən REM və komanda, idarəetmə və rabitə strukturları ilə sinerji şəklində istifadə etdiyi mürəkkəb və bahalı hərbi ekosistemə ehtiyac duyurlar.
Eyni zamanda, Ukraynadakı müharibə göstərdi ki, həllərin əlverişli mühitlərdə istifadə olunması şərti ilə, daha az xərc tələb edən həllər yüksək səviyyəli sistemlərdən heç də pis və ya az effektiv deyil. Bu baxımdan ukraynalılar fövqəladə yaradıcılıq və uyğunlaşma qabiliyyətini kiçik PUA-ların və uzun mənzilli artilleriyaların birləşməsi ilə nümayiş etdirdilər. Davamlı müşahidə, habelə hər iki tərəfdən Donbasda həyata keçirilən böyük hücumlar Qərb strateqlərinin və müşahidəçilərinin özlərinə sual verməli olduğu daha geniş bir narahatlıq yaradır: Yüksək səviyyəli ssenarilərdə PUA-lardan necə istifadə ediləcək?
Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az
