İstər bölgədəki böyük güclərin siyasətləri, istərsə də bölgədəki siyasi tarazlıqlar baxımından oyun qurucusu kimi qələmə verilə bilən iki aktorun diplomatik əlaqələri bərpa etməsinin siyasi münasibətlərə müsbət təsir edəcəyini söyləmək mümkündür.

İsraillə diplomatik əlaqələr saxlayan bir çox ölkələr kimi Fələstin məsələsi ilə bağlı məsələlər Türkiyə-İsrail münasibətlərinin formalaşmasında katalizator rolunu oynadı. Fələstin probleminin həlli ilə bağlı Türkiyə rəsmi olaraq iki dövlətli həll lehinə mövqe nümayiş etdirib. Ancaq bir əsr əvvəl münaqişədə zorakılıq artdığı zaman Türkiyə buna qarşı çıxdı və bu cür hərəkətləri pislədi.

Digər tərəfdən, tarixdə bir çox hallarda İsraillə münasibətlərinə baxmayaraq, həm təmsilçiliyi, həm də ədalətliliyi səbəbiylə Fələstinə dəstək verən bəyanatlar verib və Birləşmiş Millətlər Təşkilatında (BMT) mövcud səlahiyyətlərindən istifadə etməkdən çəkinməyib.

Türkiyənin bu münasibəti heç vaxt ikitərəfli münasibətləri son 10 ildə olduğu kimi hala salmayıb, əlaqələr nə pozulub, nə də qırılma nöqtəsinə gəlib çatıb. Yaxşı, bəs bu vəziyyətə nə səbəb oldu?

XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq ikitərəfli münasibətlərin tədricən korlanmasına səbəb kimi Fələstin-İsrail münaqişəsində şiddətin artması və Türkiyənin Yaxın Şərq siyasətindəki transformasiyasını qeyd etmək olar.

XXI əsrin əvvəli kimi münasibətlərin qopması ilə nəticələnən prosesi geniş bir çərçivəyə sığdırsaq, Türkiyə Böyük Britaniyanın süqutundan sonra İkinci İntifadanın başlaması ilə artan qeyri-mütənasib zorakılıq qarşısında səssiz qalmadı. 1993-cü ildə başlayan Oslo sülh prosesini və Baş nazir Bülent Ecevit İsrailin şiddətini ciddi şəkildə tənqid etdi.

2006-cı ildə Fələstində keçirilən seçkilərdə HƏMAS-ın Qəzza zolağında birinci yeri tutması və bu nəticənin demokratik yolla əldə edilməsi səbəbindən Türkiyənin HƏMAS-ı qanuni qalib kimi görməsi İsraili narahat edirdi.

HƏMAS-ın varlığını “milli təhlükəsizlik problem” olaraq görən və təhdid olaraq qəbul edən Türkiyənin reaksiyası 2008-ci ildə İsrailin Qəzza zolağına qarşı əməliyyatlarının pik nöqtəsi olan “Tökmə qurğuşun” əməliyyatı və mindən çox fələstinlinin ölümünə səbəb olan hücumdan sonra çox sərt oldu və münasibətlər sürətlə pisləşməyə başladı.

İsrailin Türkiyədən yola düşən “Mavi Mərmərə” humanitar yardım gəmisinə beynəlxalq sularda müdaxiləsindən sonra 9 türk vətəndaşının öldürülməsi ikitərəfli münasibətlərin tabutuna vurulan son mismar oldu. Bu insident nəticəsində Türkiyə səfirini Təl-Əvivdən geri çağırıb, İsraildən üzr istəməsini, ölən vətəndaşların ailələrinə təzminat ödəməsini və Qəzzaya qarşı blokadanın qaldırılmasını istəyib. Lakin İsrail heç bir addım atmadı və Türkiyə əlaqələri müvəqqəti işlər vəkili səviyyəsinə endirərək bütün hərbi razılaşmaları dayandırdı.

Türkiyə-İsrail münasibətləri həmişə bu qədər mübahisəli olub?

74 illik ikitərəfli münasibətlərin gedişatı

Türkiyə-İsrail münasibətləri qurulandan bəri beynəlxalq konyukturaya uyğun bir kurs aparılıb. Bununla belə, ikitərəfli münasibətlər Soyuq Müharibə dövründə ərəb ölkələri ilə İsrail arasındakı müharibələrin və böhranların təsiri ilə dalğalanan bir qrafika malikdir.

14 may 1948-ci ildə qurulan İsraili ilk tanıyan dövlətlərdən biri olan Türkiyə 1950-ci ildən Təl-Əvivlə diplomatik əlaqələr qurub. Soyuq Müharibə dövründə hər iki ölkə Qərb blokunda iştirak edib və bu çərçivədə Türkiyə də daxil olmaqla regional siyasətlər üçün əhəmiyyətli olan Bağdad Paktına zərər verməmək üçün 1958-ci ildə Periferiya Razılaşması kimi tanınan gizli pakt imzalanıb. Bu razılaşma ilə diplomatik, ticarət və elmi sektorlarda, xüsusilə də hərbi və təhlükəsizlik sektorlarında əməkdaşlıq etmək qərara alınıb.

Bu prosesdə 1956-cı ildə Misirlə baş verən Süveyş böhranında Türkiyə Misirə qoşun yeritdiyi üçün İsrailə etiraz etdi və müvəqqəti işlər vəkili səviyyəsinə endirdiyi əlaqələr illər sonra əvvəlki məcrasına qayıtdı. 1967-ci ilin iyun və 1973-cü ilin oktyabrında İsrailin İordan çayının qərb sahili, Qəzza zolağı və Colan təpələrini ələ keçirməsi ilə nəticələnən müharibələrdə Türkiyə ərəb ölkələrinin yanında mövqe tutdu.

Qeyd edək ki, Kipr məsələsi ilə bağlı həm ictimaiyyətin hissləri nəzərə alınır, həm də ərəb ölkələrinin dəstəyi gözlənilirdi. Türkiyənin 1975-ci ildə Fələstin Azadlıq Təşkilatını (FAT) tanıması da bu dövrdə ikitərəfli münasibətləri yadlaşdıran amillərdən biri oldu.

1980-ci ildə İsrailin Şərqi Qüdsü ilhaq etməsi və Qüdsü ədəbi paytaxt etmək qərarı nəticəsində Türkiyə bir daha Tel-Əvivdəki təmsilçiliyini ən aşağı səviyyəyə endirib və 1982-ci ildə Livana hücumu pisləyib. 1980-ci illərin ortalarında münasibətlər yaxşılaşmağa başlayanda Türkiyə müstəqil Fələstin dövlətini tanıdı. 1989-cu ildə İsrailin BMT-də təmsilçiliyini qadağan edən qanun layihəsinin əleyhinə səs verərək, ikitərəfli münasibətlərin yumşaldılması istiqamətində addım atan tərəf oldu.

1990-cı illər Türkiyə-İsrail münasibətlərinin belə demək mümkünsə qızıl illəri idi. 1980-ci illərin sonunda o vaxtkı baş nazir Turqut Özal ABŞ-la münasibətlərin müsbət gedişi baxımından Türkiyə-İsrail münasibətlərinin əhəmiyyətini anladı və bu istiqamətdə addımlar atdı. 1996-cı ildə iki ölkə arasında hərbi təlim, kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi, Türkiyə hava məkanının İsrail təyyarələri üçün açılması və azad ticarət haqqında razılığa gəldilər. Türkiyə ilə İsrail arasında hərbi müqavilələr və əməkdaşlıq 2000-ci illərin əvvəllərinə qədər davam etdi.

İkitərəfli münasibətlərin yenidən qurulması

İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu 22 mart 2013-cü ildə prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğana zəng edərək Mavi Mərmərə hadisəsinə görə türk xalqından üzr istəyib. 2016-cı ildə İsrailin dünyasını dəyişən türk vətəndaşlarına ödəyəcəyi təzminatla bağlı razılaşma qəbul edilib və Türkiyənin göndərdiyi humanitar yardım Qəzzaya çatdırılıb.

Növbəti ən müsbət inkişaf isə İsrail prezidenti İzak Hersoqla prezident Ərdoğan arasında başlayan dialoq oldu. Bu yolla atılan ilk addım normallaşmaya doğru prosesi sürətləndirdi. Hersoqun mart ayında Türkiyəyə səfəri normallaşma istəyinin hər iki tərəfdə özünü göstərdiyinin ən bariz göstəricisi oldu.

2008-ci ildən Türkiyəyə səfər edən ilk lider olaraq Hersoqun istifadə etdiyi təyyarədəki “sülh” və “əməkdaşlıq” sözləri ondan əvvəl İsrailin Türkiyəyə mesajını çatdırıb. Daha sonra İsrailin baş naziri Yair Lapidin səfəri İsrailin mesajının ciddiliyini göstərdi. Status-kvo ante vəziyyətinə qayıdışın ən bariz göstəricisi səfirlər səviyyəsində diplomatik münasibətlərin bərpası qərarı oldu.

Ötən həftələrdə Şakir Özkan Torunların Türkiyənin Təl-Əvivdəki səfiri təyin edilməsi qərarı İsraili də sevindirib. Peşəkar diplomat olan və 1983-cü ildən Xarici İşlər Nazirliyində çalışan Torunların səfir təyin olunması düzgün qərar sayıla bilər. Əslində o, 2010-2014-cü illər arasında Qüds Baş Konsulluğu vəzifəsində çalışmış, ölkə haqqında bilik və təcrübəyə malik diplomatdır.

Digər tərəfdən Türkiyə-İsrail əlaqələrinin yenidən qurulması Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizi bölgəsində mövcudluğu və siyasəti üçün önəmlidir. Münasibətlərin qopmasından sonra bölgədə müttəfiq axtaran İsrail bu boşluğu Yunanıstanla doldurdu. Türkiyənin daha əvvəl regionda Misir kimi ölkələrlə müttəfiqlik qurmaması tarazlığı pozdu və son nəticədə regional siyasətdən kənarda qalma təhlükəsi yaratdı.

Türkiyə həm Liviya ilə müqavilə imzalamaqla, həm də ŞKTC və Türkiyənin müstəsna iqtisadi zonalarının hüquqlarını qorumaqla varlığını hiss etdirdi. Türkiyənin ikitərəfli əlaqələri bərpa edərək regional bərabərlikdən kənarda qalmamaq üçün addımlar atması, İsrailin isə illərdir üstüörtülü şəkildə davam etdirdiyi Körfəz ölkələri ilə əlaqələrini İbrahim razılaşmaları ilə açıq diplomatik kanallar üzərindən qurması vacibdir. Bu baxımdan, Türkiyənin xarici siyasəti və maraqları baxımından ikitərəfli münasibətlərin yenidən normallaşması üçün düzgün addımlar atılıb.

Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az