Ukrayna və Rusiya arasında 2022-ci ildə başlayan müharibə insansız döyüş platformalarının rabitə sahəsində daha çox yer tapdığı və sahəyə daim yeni texnologiyaların tətbiq olunduğu münaqişə kimi diqqəti çəkir. Tərəflər yerlərdə insansız platformalardan getdikcə daha çox istifadə etməklə, insan itkilərini azaltmağa, uzun mənzilli və dəqiq idarə olunan müasir sursat çatışmazlığını ucuz və çoxlu sayda istehsal oluna bilən insansız platformalar ilə kompensasiya etməyə çalışırlar.
İki ölkə bir-birinə qarşı uzun mənzilli kamikadze PUA-larından istifadə edərək, sözügedən texnologiyanın Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən tanınan iki dövlət arasında konvensional müharibədə ilk dəfə istifadə edilməsinə səbəb olub.
Rusiyanın kamikadze PUA-larından istifadə etməsi
Rusiyanın istifadə etdiyi kamikadze PUA-ları Ukraynanın enerji və sənaye infrastrukturuna qarşı irimiqyaslı ballistik raket və qanadlı raket hücumlarını dəstəkləmək üçün ucuz vasitə hesab olunur. Kiyevin Rusiyanın Ukraynanın enerji və digər mülki infrastrukturlarına qarşı təşkil etdiyi kamikadze PUA-sı, ballistik və qanadlı raket hücumlarına müqavimət göstərməkdə çətinlik çəkdiyi bildirilir.
Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski aprelin 6-da milli televiziyaya verdiyi müsahibədə Rusiyanın hücumlarını daha da gücləndirdiyini, əsasən enerji və mülki infrastrukturu hədəf aldığını və Rusiyanın 2022-ci il fevralın 24-də müharibə başlayandan bəri Ukrayna ərazisinə 30 min hava hücumu təşkil etdiyini bildirib.
Müharibə davam edərkən, İran istehsalı olan “Shahed 136” kamikadze PUA-larını tədarük etməyə başlayan Rusiya bu platformalarla kifayət qədər idarəolunan olmayan “hava-yer” sursatlarının çatışmazlığını ucuz sistemlə aradan qaldırmağı, qanadlı raket və ballistik raket kimi yüksək qiymətli və sayca az sistemləri asanlıqla və çoxlu sayda istehsal edilə bilən sistemlə dəstəkləməyi hədəfləyir. Rusiya tərəfindən “Geran-2” adlandırılan PUA-nın İranın verdiyi lisenziya ilə Rusiya ərazisində də istehsal edildiyi bildirilir.
“Geran-2” kamikadze PUA-sı və onun xüsusiyyətləri
İranın dövlətə məxsus İran Təyyarə İstehsalat Şirkəti və “Shahed” Aviasiya Sənayesi şirkəti ilə birgə istehsal edilən “Shahed 136” kamikadze PUA-ları 2022-ci ilin fevralında başlayan Ukrayna-Rusiya müharibəsindən sonra Rusiya Silahlı Qüvvələri tərəfindən İrandan alınmağa başlayıb. “Geran-2” olaraq adlandırılan sistemlər Ukrayna sahəsində istifadə olunub və bir çox hücumlarda iştirak edib.
Sistem Ukraynada istifadə olunmağa başlandıqdan sonra Qərb kəşfiyyat təşkilatları tərəfindən edilən qiymətləndirmələrdə Rusiyanın təxminən 2 min “Geran-2” PUA-sı aldığı düşünüldüyü bildirildi. Lakin sonradan Rusiya ilə İran arasında aparılan satınalma danışıqlarına dair sızan sənədlər vasitəsilə Rusiyanın 2022-ci ildə 6 min “Geran-2” kamikadze PUA-sı almaq üçün İrana 1,75 milyard dollar dəyərində qızılla ödəniş etdiyi müəyyən edildi.
Sənədlərə görə, 2 min sistem sifariş edilərsə, vahid dəyəri 290 min dollar, 6 min sistem sifariş edilərsə, təxminən 193 min dollar olacaq. Sistemin Rusiyada lisenziya əsasında istehsal edildiyi və Rusiyanın alt sistemləri ilə yerliləşdirmələr aparıldığı təqdirdə vahid dəyərinin 48 min dollara düşdüyü də bildirilir. Bildirilir ki, Rusiya tərəfindən lisenziya əsasında istehsal edilən sistemdə bir çox təkmilləşdirmələr edilib.
Qeyd edilir ki, Rusiyanın GLONASS qlobal yerləşdirmə sistemi qəbulediciləri tərəfindən dəstəklənən sistemin mikroelektronikası Rusiya sistemləri ilə yenilənib, naviqasiya və uçuş imkanları təkmilləşdirilib.
“Geran-2”nin texniki xüsusiyyətləri
Uzunluq: 3,35 m
En: 2,5m
Çəki: 200 kq
Maksimum sürət: 185 km/saat
Mənzil: 2000-2500 km
Döyüş başlığının çəkisi: 50 kq
Ukraynanın kamikadze PUA-larından istifadə etməsi
Ukrayna-Rusiya müharibəsinin başlaması ilə birlikdə cəbhə dərinliklərində yerləşən rus hədəflərinə hücum həyata keçirməyə ehtiyac duyan Ukraynanın bu çərçivədə müharibənin əvvəlində taktiki ballistik raketlər, döyüş təyyarələri, hücum helikopterləri və “Bayraktar TB2” zərbə PUA-ları ilə Rusiya ərazisində və Krımda yerləşən rus hədəflərinə cəsarətli şəkildə hücumlar həyata keçirməsinə baxmayaraq, həm Ukrayna Hərbi Hava Qüvvələrinin (HHQ) sahib olduğu döyüş təyyarəsi və hücum helikopteri sayının az olması, həm də Rusiya qarşısında əleyhlərinə olan güc asimmetriyası səbəbilə bu hücumlar getdikcə sürətini itirdi.
Müharibənin əvvəlində düşmən dərinliklərinə hücum edə biləcək uzun mənzilli idarə olunan sistemlərə malik olmayan Ukrayna bu səbəbdən mülki və hərbi PUA-lardan çevrilmiş kamikadze PUA-ları ilə Rusiya hədəflərinə hücuma keçdi. Əvvəlcə internetdə də mövcud olan mülki PUA-ları partlayıcı qurğularla silahlandıraraq tətbiq edən Ukrayna daha sonra bu məqsədlə daha təkmil hərbi təyinatlı PUA-lardan istifadə etməyə başladı.
Rusiyanın aviabazalarını, limanlarını, döyüş gəmilərini, komanda mərkəzlərini, arsenallarını və sənaye obyektlərini hədəf alan bu kamikadze PUA-sı hücumları artan sürətlə həyata keçirilməyə başladı. Hücumlarda istifadə edilən platformaların qarşısı əsasən Rusiya Hava Hücumundan Müdafiə (HHM) sistemləri tərəfindən alınsa da, aşağı xərclərə görə çoxlu sayda istehsal edilə bilən platformaların sürü halında və koordinasiyalı şəkildə tətbiqi sayəsində Rusiya daxilində 1500 km dərinliklərə uğurlu hücumlar həyata keçirildi.
Rusiyanın neft sənayesini hədəf alan Ukrayna neft emalı zavodları və istehsal müəssisələrini hədəf alan uğurlu hücumlarla Rusiyanın neft hasilatını ciddi şəkildə azaltmağı bacarıb, Rusiya aviabazalarını hədəf alan hücumlarda isə bir çox hava platforması yerdə məhv edilib. Rusiya Qara Dəniz Donanmasının Krımda olan hədəflərinə kamikadze PUA-ları ilə koordinasiyalı şəkildə həyata keçirilən kamikadze PUA-sı hücumlarında bir çox gəmi birbaşa və dolayı şəkildə zərər görüb.
Ukraynanın kamikadze PUA-ları
“Mugin-5” kamikadze PUA-sı
Çin istehsalı olan və ticari olaraq təmin edilə bilən “Mugin-5”lər Ukrayna tərəfindən partlayıcı yüklü hala gətirilərək istifadə edildi. Krımın Sevastopol şəhərində yerləşən Qara Dəniz Donanmasının Baş Qərargahına edilən hücumlar zamanı ilk dəfə istifadə edilən “Mugin-5” kamikadze PUA-ları eyni zamanda müxtəlif infrastruktur obyektlərinə qarşı hücumlarda da istifadə edilib. Vaxtaşırı Ukrayna qüvvələri tərəfindən istifadə olunsa da, daha çox təkmilləşdirilmiş və təchiz edilmiş Ukrayna istehsalı platformalarla əvəzlənib.
“Mugin-5” kamikadze PUA-sının texniki xüsusiyyətləri
Uzunluq: 3,5 m
En: 5 m
Çəki: 200 kq
Maksimum sürət: 150 km/saat
Mənzil: 850+ km
Döyüş başlığının çəkisi: 25 kq
“Tu-141” kamikadze PUA-sı
Sovetlər tərəfindən hazırlanan və yerdən buraxılan reaktiv mühərrikli kəşfiyyat PUA-ları olan “Tu-141” və “Tu-143” PUA-ları Ukrayna tərəfindən partlayıcı qurğularla təchiz edilib və qanadlı raket kimi istifadə edilib. Müharibənin başlaması ilə əvvəllər Ukraynanın saxladığı platformalar yerdən buraxılan qanadlı raketlərə çevrildi və Rusiya hədəflərinə qarşı hücumlarda istifadə edildi. 2022-ci il dekabrın 5-də Rusiya bombardmançı təyyarələrinin yerləşdirildiyi “Dyagilevo” və “Engels-2” aviabazalarına edilən hücumlarda “Tu-141”lərdən istifadə edilib, “Tu-95MS” və “Tu-22M3” strateji bombardmançı təyyarələrinə zərər vurulub.
Eyni zamanda, Ukraynanın istifadə etdiyi “Tu-141” PUA-sı 2022-ci il martın 10-da Krıma hücum zamanı marşrutdan çıxıb və Xorvatiyanın Zaqreb şəhərində qəzaya uğrayıb, lakin insident nəticəsində ölən olmayıb. Rumıniya və Macarıstan hava məkanlarından keçən PUA-nın aşkarlana bilmədiyi və yanacağı bitdikdən sonra qəzaya uğradığı düşünülür.
“Tu-141” kamikadze PUA-sının texniki xüsusiyyətləri
Uzunluq: 14,33 m
En: 3,88 m
Çəki: 6,215 kq
Maksimum sürət: 1100 km/saat
Mənzil: 1000+ km
Döyüş başlığının çəkisi: 100 kq
UJ-22 “Airborne” kamikadze PUA-sı
Ukraynanın “Ukrjet” şirkəti tərəfindən istehsal olunan UJ-22 “Airborne” tək mühərrikli, pərli PUA-dır. Daxili döyüş başlığı və ya havadan atıla biləcək şəkildə minaatan sursatı daşıyan platforma istənildikdə, kameralar və digər müşahidə avadanlıqları ilə təchiz oluna bilər. UJ-22-nin 2023-cü ilin fevralında baş verən hücumlar da daxil olmaqla, Moskvaya qarşı hücumlarda istifadə edildiyi təsdiqlənib, onun 2023-cü il avqustun 29-da “Kresty” aviabazasında yerləşdirilən “Il-76” yük təyyarələrinə qarşı hücum zamanı da istifadə edildiyi güman edilir.
Ukrayna Hərbi Kəşfiyyatının (GUR) dərc etdiyi termal kamera görüntüləri “Il-76” yük təyyarəsinin vurularaq yandırıldığını göstərir. Hücumdan sonra əldə edilən peyk görüntülərində 2 “Il-76” yük təyyarəsinin tamamilə yandırılaraq məhv edildiyi, 2 “Il-76” yük təyyarəsinin isə vurularaq zədələndiyi müəyyən edilib.
UJ-22 “Airborne” kamikadze PUA-sının texniki xüsusiyyətləri
Uzunluq: 14,33 m
En: 4,2m
Çəki: 85 kq
Maksimum sürət: 160 km/saat
Mənzil: 800+ km
Döyüş başlığının çəkisi: 20+ kq
“Morok” kamikadze PUA-sı
RZ-60 hədəf PUA-sının bazası əsasında hazırlandığı düşünülən “Morok” kamikadze PUA-sının Ukrayna sərhədinə yaxın Kursk, Belqorod və Rostov bölgələrində Rusiya hədəflərinə qarşı istifadə edildiyi düşünülür.
“Morok” kamikadze PUA-sının texniki xüsusiyyətləri:
Uzunluq: 2,95 m
En: 2,8m
Çəki: 60 kq
Maksimum sürət: 290 km/saat
Mənzil: 300 km
Döyüş başlığının çəkisi: 3 kq
UJ-25 “Skyline” kamikadze PUA-sı
Ukraynanın “Ukrjet” şirkəti tərəfindən hazırlanan PUA yenə eyni şirkətin istehsal etdiyi UJ-23 “Topaz” hədəf PUA-sının silahlı versiyasıdır. Aşağı görünmə qabiliyyətinə və reaktiv mühərrikə malik PUA-nın ölçüləri olduqca kiçikdir. Onun Moskvaya hücumlarda istifadə edildiyi görüntülənib. Passiv RF qəbulediciləri ilə təchiz edildiyi bildirilən platformanın Rusiyanın S-300 və S-400 HHM sistemlərinə qarşı SEAD missiyaları üçün istifadə edildiyi düşünülür.
UJ-25 “Skyline” kamikadze PUA-sının texniki xüsusiyyətləri:
Uzunluq: 2,25 m
En: 1,2m
Çəki: 80 kq
Maksimum sürət: 800 km/saat
Mənzil: 1000 km
Döyüş başlığının çəkisi: 10+ kq
UJ-26 “Beaver” kamikadze PUA-sı
Ukraynanın “Ukrjet” şirkətinin istehsalı olan UJ-26 “Beaver” PUA-sı 2023-cü ildə istehsal olunmağa başlayıb. Moskvaya və Rusiyadakı digər hədəflərə hücum etmək üçün tətbiq edilib. UJ-25 “Skyline” kamikadze PUA-sından daha yavaş olan platforma daha yüksək faydalı yük qabiliyyətinə malikdir.
UJ-26 “Beaver” kamikadze PUA-sının texniki xüsusiyyətləri:
Uzunluq: 2,50 m
En: 3 m
Çəki: 120 kq
Maksimum sürət: 200 km/saat
Mənzil: 1000 km
Döyüş başlığının çəkisi: 20+ kq
“Lyutyy” kamikadze PUA-sı
“Bayraktar TB2” ilə oxşar formada olan “Lyutyy” ənənəvi hava platforması quruluşuna malikdir. İlk dəfə 2022-ci ilin noyabrında ictimaiyyətə təqdim edilən PUA Ukrayna dövlətinə məxsus müdafiə sənayesi şirkəti olan “Ukroboronprom”un çətiri altında “Antonov” tərəfindən istehsal olunur. Ukraynanın istifadə etdiyi ən böyük kamikadze PUA-larından biri olan vasitə Rusiyanın neft hasilatı üçün istifadə etdiyi neftayırma zavodlarına qarşı hücumlarda tez-tez istifadə olunur.
Rusiyanın neft infrastrukturuna vurulan zərərin təxminən 80 faizinin “Lyutyy” kamikadze PUA-sı tərəfindən həyata keçirildiyi təxmin edilir. “Lyutyy” kamikadze PUA-sının eyni zamanda 2024-cü il martın 20-də Rusiya bombardmançı təyyarələrinin yerləşdirildiyi “Engels-2” aviabazasına edilən hücumda tətbiq edildiyi açıqlanıb. Hücum zamanı ən azı 1 ədəd “Tu-95MS” strateji bombardmançı təyyarəsinin zərər gördüyü təxmin edilir.
2023-cü il avqustun 19-da “Tu-22M3” bombardmançı təyyarələrinin yerləşdirildiyi “Soltsy-2” aviabazasına həyata keçirilən və 1 ədəd “Tu-22M3” strateji bombardmançı təyyarəsinin məhv edildiyi hücumun da “Lyutyy” kamikadze PUA-sı tərəfindən həyata keçirildiyi təxmin edilir.
“Lyutyy” kamikadze PUA-sının texniki xüsusiyyətləri:
Uzunluq: 4,4 m
En: 6,7m
Çəki: 300 kq
Maksimum sürət: 180 km/saat
Mənzil: 1000+ km
Döyüş başlığının çəkisi: 50 kq
Y-III kamikadze PUA-sı
Türkiyədə yerləşən “Baykar Teknoloji” və Pakistanda yerləşən NASTP şirkətlərinin birgə hazırladığı Y-III kamikadze PUA-sı kiçik ölçülərə və sadə dizayna malikdir. Kiçik ölçüsünə görə mənzilinin az olduğu düşünülsə də, Rusiya daxilində hədəflərə qarşı istifadə olunub. Pakistan tərəfindən İran sərhədləri daxilində yerləşən terror hədəflərinə qarşı həyata keçirilən hücumda da istifadə edilən Y-III kamikadze PUA-sının texniki göstəriciləri barədə məlumat yoxdur.
“Banshee Jet 80+”
Britaniyanın “QinetiQ” şirkəti tərəfindən istehsal edilən “Banshee” hədəf PUA-sından çevrildiyi düşünülən kamikadze PUA-sının Ukrayna tərəfindən Rusiyaya qarşı istifadə edildiyi sənədləşdirilib. Platformanın partlayıcı qurğu ilə silahlandırılaraq istifadə edildiyi, yoxsa Rusiya HHM sistemlərini aldatmaq məqsədilə saxta hədəf olaraq tətbiq edildiyi bəlli deyil.
“Banshee Jet 80+”in texniki xüsusiyyətləri:
Uzunluq: 2,95 m
En: 2,5m
Çəki: 700 kq
Maksimum sürət: 720 km/saat
Mənzil: 700 km
Faydalı yük çəkisi: 227 kq
A-22 “Foxbat” kamikadze PUA-sı
Ukraynanın yüngül ticari təyyarə istehsalçısı “Aeroprakt” şirkəti tərəfindən istehsal edilən 2 nəfərlik A-22 “Foxbat” təyyarəsinin insansız hala gətirilərək, partlayıcı maddə ilə təchiz edilmiş halı olan platforma ilk dəfə Tatarıstanın Yelabuqa şəhərindəki fabrikə məxsus binaya hücum edərkən görüntülənib.
Hücumda Rusiyanın “Geran-2” kamikadze PUA-larının istehsal edildiyi iddia edilən zavod binasının dağıdıldığı bildirilib. Hücumun baş verdiyi fabrikin Ukrayna sərhədindən təxminən 1300 km uzaqlıqda olduğu və bu hücumun Ukraynanın indiyə qədər həyata keçirdiyi ən uzun mənzilli hücum olduğu bildirilib.
A-22 “Foxbat” kamikadze PUA-sının texniki xüsusiyyətləri:
Uzunluq: 6,3 m
En: 10,1m
Çəki: 450 kq
Maksimal sürət: 170 km/saat
Mənzil: 1300+ km
Döyüş başlığının çəkisi: 150 kq
Kamikadze PUA-larının Ukrayna-Rusiya müharibəsinə təsirləri
İnsansız sistemlərin bu qədər intensiv şəkildə istifadə edildiyi ilk şərti münaqişə olan Ukrayna-Rusiya müharibəsi ilə aydın oldu ki, insansız sistemlər döyüş meydanının əvəzedilməz elementinə çevrilib. Ukrayna-Rusiya müharibəsi kimi güc asimmetriyasına malik olan güclər arasında qarşıdurmalarda kamikadze PUA-ları ucuzluğu, istehsalının asanlığı və aşkarlanmasının çətinliyi sayəsində zəif tərəfə ciddi üstünlük verir.
Alçaqdan uçan və kiçik quruluşları səbəbindən radarlar tərəfindən aşkar edilməsi çətin olan bu hava platformalarına qarşı əksər hallarda HHM sistemləri yetərli səviyyədə qarşılıq verə bilmir.
Eyni zamanda çoxlu sayda kamikadze PUA-sının istifadə edildiyi koordinasiyalı sürü hücumlarında HHM sistemləri doyma səviyyəsinə çatır və effektiv şəkildə önləmə həyata keçirə bilmir. İnkişaf etməkdə olan texnologiya ilə birlikdə hazır məhsullarla belə asanlıqla istehsal oluna bilən bu kamikadze PUA-larının qeyri-dövlət aktorlarının da asanlıqla əldə edə biləcəyi bir qabiliyyət ola biləcəyi, xüsusilə terror təşkilatları kimi quruluşların əlində ciddi təhdid yaradan ünsürlər ola biləcəyi düşünülür.
Bundan əlavə, bu ucuz kamikadze PUA-sı sistemlərinin qarşısını almaq üçün bahalı HHM sistemlərindən istifadənin davamlı əks tədbir olmadığı düşünülür.
Kamikadze PUA-sı təhdidinin qarşısının alınması
Kamikadze PUA-larının yaratdığı təhdidin qarşısının alınması üçün qəlpəli sursat atan lüləli HHM sistemlərinin saylarının artırılması, çox daha geniş və alçaq səviyyəni də əhatə edən radarlar ilə radar əhatə dairəsinin genişləndirilməsi və hava əsaslı radar, infraqırmızı görüntüləmə sistemləri kimi sensorlarla alçaq hündürlükdən uçan təhdidlərin daha erkən aşkar edilməsi önə çıxan həllər arasında yer alır.
PUA-ların GPS kimi qlobal yerləşdirmə sistemləri və ya yerüstü stansiyalar ilə olan bağlantısını kəsmək üçün radioelektron mübarizənin tətbiqi də passiv tədbir kimi həyata keçirilsə də, bu, bütün hallarda effektiv deyil. Lazer silah sistemləri və digər yüksək enerjili silah sistemləri də bu cür PUA-ların qarşısını almaq üçün ucuz və effektiv əks-tədbir kimi ortaya çıxsa da, hələlik dünyada geniş miqyasda istifadəyə verilmiş sistem yoxdur.
Sevinc Əliyeva
Ordu.az
