Qərbin tətbiq etdiyi bu maliyyə sanksiyaları Rusiya iqtisadiyyatını təşkil edən kritik sektorları, müxtəlif şəxsləri və qurumları hədəf alıb. Bu çərçivədə Rusiyanın “Sberbank”, “Qazprombank” və VTB kimi böyük bankları sanksiya siyahısına daxil edilib. Bu bankların SWIFT-ə çıxışı məhdudlaşdırılıb, beynəlxalq bazarlarda əməliyyatlarının qarşısı alınıb, Qərb bazarlarına çıxışı məhdudlaşdırılıb.
Bundan əlavə, Qərb ölkələrində saxlanılan Rusiyanın aktivləri dondurulub və Moskva ilə əlaqəsi olan əsas sektorlarda fəal olan insanlara səyahət qadağası qoyulub. Eyni zamanda, bəzi rus oliqarxlarına qarşı sanksiyalar tətbiq olunub, eyni zamanda enerji sektoru və texnologiya idxalı və ixracına ciddi məhdudiyyətlər qoyulub. Sonrakı dövrdə müvafiq sanksiyalar müxtəlif fəsillərdə həm sərtləşdirilib, həm də uzadılıb.
Sanksiyalar Rusiya iqtisadiyyatına necə təsir edib?
Bu gün Rusiya-Ukrayna müharibəsi ilə bərabər tez-tez müzakirə etdiyimiz sanksiyalar əslində 10 illik uzun bir tarixə malikdir. 2022-ci ildən sonra tətbiq edilən yeni təcrübələr hazırda davam edən sanksiyaların genişləndirilmiş və sərtləşdirilmiş variantıdır. Bəs, bu 10 illik müddət ərzində sanksiyalar Rusiya iqtisadiyyatına necə təsir etdi? Birincisi, Rusiyanın Ümumi Daxili Məhsulunun (ÜDM) artım templərini araşdırsaq, Krımın qanunsuz ilhaqından sonra onun təxminən 3-də 1 nisbətində azaldığını görərik.
2015-ci ildə sanksiyaların təsiri ilə artım tempi mənfi 2,5 faizə düşsə də, 2017-ci ildə bərpa olunmağa başlayıb. Bənzər bir azalma yalnız “Covid-19” epidemiyasından sonra son 10 ildə yaşanıb. İkincisi, Rusiyada inflyasiya pik həddə çataraq, 12,9 faiz təşkil edib. Üçüncüsü, birbaşa xarici investisiyalar təqribən 69 milyard dollardan 22 milyard dollara, sonra isə 6,8 milyard dollara düşüb.
Dördüncüsü, Rusiya rublu böyük devalvasiya yaşadı, 1 dollar təxminən 33 rubla uyğun oldu, əvvəlcə 60 rubla, sonra isə 72 rubla bərabər oldu. İqtisadiyyatın əsas göstəricilərinə görə, Rusiya ilkin mərhələdə Qərbin sanksiyalarından ciddi şəkildə təsirlənib. Ona görə də görünən odur ki, Qərb qısa müddətdə öz məqsədinə nail olub. Lakin sonrakı illərdə bu göstəricilərdə inflyasiyadan və rublun dəyərindən tutmuş artım templərinə qədər əhəmiyyətli dərəcədə sabitlik əldə edilib və sanksiyaların təsirləri yumşaldılıb.
Əslində Qərb, xüsusilə də Aİ ölkələri tətbiq etdikləri sanksiyalardan mənfi təsirlənməyə başladı. Neft istehsal edən avadanlıq və hərbi məhsulların ixracının azalması, Rusiyanın ərzaq idxalına qadağası və idxal tələbinin azalması bu oxda qiymətləndirilir. 2022-ci ildəki sanksiyaların nə gətirdiyinə, Moskvanın necə reaksiya verdiyinə, bir növ sanksiya müharibəsinə çevrilən bu prosesdə cəbhədəki vəziyyətə baxmaq lazımdır.
Sərtləşdirilən və genişləndirilən sanksiyalara Rusiya banklarına və beynəlxalq əməliyyatlara daha geniş məhdudiyyətlər, SWIFT-dən tamamilə çıxarılma, iqtisadi və hərbi baxımdan mühüm texnologiyaların ixracına dair daha əhatəli tədbirlər və neft idxalına qadağalar daxildir.
Rusiyada bankçılıqdan energetikaya, texnologiyadan sənayeyə qədər bir çox sektor sərt şəkildə hədəfə alındı. Bu vəziyyətə cavab olaraq Rusiya Çin, Hindistan və qeyri-Qərb dövlətlərinə üz tutdu. Bu ölkələr və regionlarla əməkdaşlığı dərinləşdirdi. Rəqəmlər neft və təbii qazdan əldə olunan gəlirin 2023-cü ildə 24 faiz azaldığını göstərsə də, 2024-cü il üçün federal büdcə proqnozları bu mənbələrdən əldə olunan gəlirlərin təxminən 30 faiz artacağını göstərir.
Eyni şəkildə ÜDM müharibənin birinci ilində mənfi təsir görərkən, sonrakı dövrdə bərpa olunmağa başladı. Sanksiyalarla bağlı ən son hadisə Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Rusiyaya və ya Rusiya Mərkəzi Bankına dəyən zərərin ödənilməsi üçün Rusiyada ABŞ-yə və ya ABŞ ilə əlaqəli şirkət və şəxslərə məxsus aktivlərin istifadəsinə icazə verməsi olub. Bu addım Qərbin əvvəllər dondurduğu 300 milyard dollarlıq Rusiya Mərkəzi Bankı ehtiyatlarının Ukraynaya kömək üçün istifadə edilməsi ilə bağlı müzakirələrə cavabdır və müvafiq qərara qarşılıqlıdır.
Qərb sanksiyalarla bağlı nə dərəcədə səmimidir?
Bu nöqtədə yalnız “Frontelligence Insight”ın son araşdırmasını misal göstərmək olar. Onun ətraflı izah etdiyi sanksiyaların əhatə dairəsinə baxmayaraq, Rusiyanın qanadlı raket istehsalçısı “Raduga”nın 2022-ci ildən fəaliyyətini davam etdirdiyi və Qərbdən gətirdiyi maşınlar sayəsində istehsalını daha da artırdığı sənədlərlə bildirildi. Almaniya və İtaliya mənşəli məhsullar bütün bu geniş sanksiyalara baxmayaraq, Rusiya qanadlı raketlərinin istehsalında istifadə olunmağa davam edir. Əsl səmimiyyət nümunəsi isə Qərbi Avropa ölkələrinin Rusiya neftinə sanksiya tətbiq edərkən, Rusiya qazını sanksiyaların kənarında buraxmasıdır.
Bir sözlə, bu gün Rusiyaya qarşı tətbiq edilən və təsiri qızğın müzakirə olunan sanksiyaların fonu əslində 10 il əvvələ gedib çıxır. İqtisadi sanksiyaların təsiri və sanksiyalardan kimin faydalandığı, kimin itirdiyi təkcə siyasi arenada deyil, həm də akademik ədəbiyyatda tez-tez sorğulanır. 2014-cü ildə Krımın qeyri-qanuni ilhaqı ilə Rusiyaya qarşı tətbiq olunmağa başlayan sanksiya prosesi bizə mühüm empirik sübutlar təqdim etsə də, sanksiyaların təsiri hələ də mübahisəlidir.
Ədəbiyyatda önə çıxan bəzi araşdırmalar nəticəyönümlüdür və sözügedən sanksiyaların siyasi məqsədlərinə nail olub-olmamasını prioritetləşdirir. Nəhayət, sanksiya tətbiq edilən ölkənin arzuolunmaz davranışlardan çəkindirilib-çəkindirilmədiyinə diqqət yetirilir. Bu tənlikdə görürük ki, 10 ildir ciddi Qərb sanksiyaları altında olan Rusiya nə Krımın ilhaqından, nə də Donbasdakı münaqişədən əl çəkməyib, hətta daha da irəli gedərək, 2022-ci ildə Ukrayna ilə müharibəyə daxil olub. 2022-ci ildə maksimum təzyiq devizi ilə sərtləşdirilən sanksiyaların yenə də Moskvanı yolundan döndərə bilmədiyi və müharibənin qarşısını ala bilmədiyi bir həqiqətdir.
Bu kontekstdə aparılan qiymətləndirmələr nəticəsində Qərbin yalnız reaktiv addımlar atdığını və sanksiyaların arzulanan siyasi məqsədlər baxımından nəticə vermədiyini söyləmək olar. Bu yanaşmaya qarşı da çoxlu tənqidlər var. İddia edilir ki, sanksiyaların qısamüddətli nəticələrindən çox uzunmüddətli təsirlərini qiymətləndirmək daha doğru olar. Bu perspektivdə Rusiyanın qısa müddətdə müharibədən əl çəkməməsi və aqressiv siyasət yürütməsi uzunmüddətli perspektivdə iqtisadiyyatının ciddi şəkildə zədələnəcəyini göstərir.
Əslində, yaşayacağı iqtisadi böhranların və maliyyə itkilərinin miqyasının qısa müddətdə müharibədən əldə edəcəyi qazanclardan çox olacağı təxmin edilir. Lakin bu proqnozları verərkən, əvvəllər də müşahidə etdiyimiz kimi, sanksiyaya məruz qalanlarla yanaşı, sanksiyalar tətbiq edənlərin də nə dərəcədə təsirlənəcəyi nəzərə alınmalıdır.
Asif Cəfərov
Ordu.az
