Beynəlxalq siyasi sistemdə güc mübarizəsi baxımından tarixi qırılma nöqtəsində olduğumuzu bildirən yazılara tez-tez rast gəlirik. Əslində Birinci Dünya müharibəsi, İkinci Dünya müharibəsi və Soyuq müharibənin sonu da çox mühüm qırılma nöqtələri idi. Lakin bu inkişaflar qlobal siyasətin inkişafında çox mühüm alt cərəyan olan “Qərbin üstünlüyü” baxımından böyük nəticələr vermədi. Birinci Dünya müharibəsi əsasən Qərb dövlətləri arasında müharibə idi və müharibədən sonra Qərbin hərbi və iqtisadi üstünlüyü artmaqda davam etdi. İkinci Dünya müharibəsi də əsasən Qərb dövlətləri arasında aparıldı və meydan oxuyanların məğlubiyyəti ilə başa çatdı.
Ənənəvi Avropa güclərindən olan Rusiyanın Soyuq müharibə dövründə sovet rejimi altında ABŞ və Qərbi Avropaya qarşı meydan oxuması da məğlubiyyətlə başa çatıb. Ümumi qəbul edilir ki, indi yaşanan meydan oxuma Qərbin 250 ilə yaxındır davam edən hökmranlığına son qoymaq baxımından daha ciddi qəbul edilməli olan bir inkişafdır. Bu meydan oxumanın haradan qaynaqlandığına baxdığımızda Asiyanın ön plana çıxdığı, lakin Latın Amerikası və Afrikanın da o qədər də güclü olmasa da, Qərbin üstünlüyünü əks etdirən qlobal siyasi sistemə etirazlar irəli sürdüyü görünür. Bu yazıda sözügedən üç qitənin aktorlarını bir araya gətirən BRICS-in ABŞ və Avropanın rəhbərlik etdiyi beynəlxalq sistemdəki yeri, bu sistemə qarşı meydan oxumalar və bu meydan oxumanı yerinə yetirərkən hansı çatışmazlıqlara malik olduqları müzakirə olunacaq.
İqtisadi hökmranlıq göstəriciləri
BRICS-dən gələn meydan oxumanın miqyasını görmək üçün ilk növbədə bu təşkilatla ABŞ və Aİ-nin qlobal iqtisadiyyatdakı mövqelərini müqayisə etmək düzgün olardı. İqtisadi gücün ən əhəmiyyətli göstəricisi olan Alıcılıq Qabiliyyəti Paritetinə görə ÜDM məlumatları baxımından BRICS-in dünyanın ən böyük iqtisadi bloku, üzvü olan Çinin isə dünyanın ən böyük iqtisadiyyata malik olduğu məlumdur.
Beş üzvdən ibarət BRICS-in 2020-ci ilə qədər ABŞ və 27 üzvü olan Avropa İttifaqından daha çox ÜDM-ə (Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti baxımından) çatması göstərir ki, bu təşkilat qlobal iqtisadi və siyasi sistemin gələcəyinə ciddi təsir göstərmək gücünə çatıb. İndi tez-tez yazılar dərc olunur ki, BRICS üzvlərinin dollara qarşı səyləri və SWIFT sistemindən ABŞ tərəfindən silah kimi istifadənin artması dolların mövqeyini sarsıda bilər. Avqustda Cənubi Afrikada keçiriləcək BRICS sammitində müzakirə ediləcək mövzular arasında dollar hökmranlığına qarşı BRICS valyutasının yaradılması da var.
Hazırkı üzvlüyü ilə dünya əhalisinin 41%-ni təşkil edən BRICS-in əhalisi Avropa İttifaqından 7 dəfə, ABŞ-dən isə 10 dəfə çoxdur. Bir çox ölkələrin bu ittifaqa üzv olmaq istəyinin bəyan edilməsi onu göstərir ki, BRICS qlobal siyasi və maliyyə sistemindən qane olmayan ölkələr üçün alternativ görüş yeridir.
Qərb ölkələrinin, habelə onlarla yaxın əməkdaşlıq içərisindəki digər inkişaf etmiş sənaye ölkələrinin dominantlıq etdiyi Dünya Bankı və IMF-yə alternativ olaraq “New Development Bank” adlı bir maliyyə qurumuna sahib olan BRICS-in də sözügedən ölkələri bir araya gətirən G-7-yə alternativ olduğu düşünülür. Birliyə üzv ölkələrin son 30 ildəki iqtisadi artım rəqəmlərinə nəzər saldıqda, xüsusilə Çin və Hindistanın Qərbin hakim olduğu beynəlxalq sistemə alternativ olaraq necə ön plana çıxdığı anlaşılır.
Bu rəqəmlər Qərbin iqtisadi və siyasi üstünlüyünə qarşı xüsusilə Asiyadan yüksələn meydan oxumanın ciddi olduğunu göstərir. Bununla belə, meydan oxuyan ölkələrə yaxından nəzər saldıqda məlum olur ki, onların hamısının bu çətin yolda mühüm maneələri var və bu maneələr meydan oxumanın taleyini müəyyən edə biləcək səviyyədədir. Əvvəla, bu meydan oxumanın ən mühüm iki aktoru olan Çin və Hindistan arasındakı münasibətlər kifayət qədər problemlidir. Aralarında ciddi sərhəd problemi olan bu iki nüvə dövlətinin ABŞ və Aİ arasında əməkdaşlıq kimi bir əməkdaşlığının olması çox çətindir.
Əksinə, Qərblə Çin arasında balans siyasəti yürütməyə üstünlük verən Hindistan BRICS və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında (ŞƏT) Çinlə bir araya gəlir, eyni zamanda bu ölkəyə qarşı yaradılan QUAD-ın (Dördlü Təhlükəsizlik Dialoqu) çətiri altında ABŞ və onun Asiyadakı yaxın müttəfiqləri Avstraliya və Yaponiya ilə birgə hərəkət edir. Hindistanın QUAD üzvlüyü Çinin qlobal güc mübarizəsi ilə bağlı uğursuzluqlar siyahısına yazılmalı olan bir inkişafdır.
Soyuq müharibə prosesindən ABŞ-nin Sovet İttifaqından üstün olmasının ən mühüm səbəblərindən birinin güclü dövlətləri müttəfiqlik şəbəkəsinə daxil etməkdə uğur qazanması olduğu xatırlanarsa, Hindistan, Yaponiya, Braziliya və Rusiya kimi ikinci dərəcəli aktorların yaxın mövqeyinin ABŞ və Çin arasında hakimiyyət mübarizəsinin nəticəsi üçün çox həlledici olacağı anlaşılır. Bu baxımdan, Yaponiya və Cənubi Koreya kimi əsas iqtisadiyyatlarını ABŞ-yə itirən Çinin Hindistan kimi yüksələn bir güclə sıx ittifaq qurmaq üçün səy göstərmək əvəzinə, təhlükəsizlik baxımından onu ABŞ-yə itələyəcək siyasətləri izləməsi Pekinin zəif cəhətlərindən biri sayıla bilər.
Görünür, özünün iqtisadi imkanlarını inkişaf etdirməkdə böyük yol qət edən Çin Qərbə qarşı üstünlük uğrunda mübarizəsində bunun kifayət etməyəcəyini və özü ilə güclü müttəfiqlər götürməli olduğunu tam dərk etmir.
Sarsılan ölkələr silsiləsi
BRICS-in digər üzvü olan Rusiya qlobal güc mübarizəsində Çindən daha böyük səhvlərə yol verib. Putin administrasiyasının səhvlərini Sovet Rusiyası dövrünün səhvləri ilə müqayisə etmək olar.
İqtisadi baxımdan ABŞ və müttəfiqlərindən çox geridə olmasına baxmayaraq, onlarla silahlanma yarışına girən Sovet İttifaqının etdiyinə bənzər şəkildə Putin Rusiyasının da iqtisadi imkanlarının ABŞ və Aİ-nin çox gerisində olmasına baxmayaraq, özünü bu ölkələrlə qarşı-qarşıya gətirəcək şəkildə, həddindən çox hərbi güc istifadəsinə yönəldiyi görünür. 2008-ci ildə Gürcüstanın bir hissəsinin işğalı ilə başlayan və Suriya və Liviyadan Ukraynaya qədər uzanan bu avantürist siyasətin sonunda Rusiya Ukraynada Sovet İttifaqının Əfqanıstanda qarşılaşdığı dilemma ilə üzləşdi.
Qərbin Rusiyanın işğalı altında olan Ukraynaya iqtisadi və hərbi dəstək verməsi, əvvəllər Əfqanıstanda etdiyi kimi, bu dəfə daha intensiv şəkildə Moskvaya hərbi gücünün sərhədlərini göstərdi. ABŞ və Aİ-nin dəstəyi qarşısında Ukraynada müharibəni istədiyi kimi bitirmək ehtimalı günü-gündən azalan Rusiya bir tərəfdən böyük hərbi və iqtisadi itkilər verir, digər tərəfdən isə “Vaqner” qiyamının nümayiş etdirdiyi kimi daxili qeyri-sabitliklə mübarizə aparır.
Qərb ölkələri prizmasından baxıldığında dünyanın ən böyük təbii qaz ehtiyatlarına malik ölkələrindən biri olan və indiyə qədər ən böyük neft ixracatçısı olan Rusiyanın öz təşəbbüsü ilə açdığı cəbhədə bu şəkildə daim qan itirməsi, meydan oxuyanların birindən gələcək təhdidlərin ortadan qaldırılması baxımından mühüm nailiyyətdir. Digər BRICS ölkəsi Hindistanı gözləyən mümkün problemlərdən biri odur ki, ABŞ və Çin arasında rəqabət dərinləşərsə, mövcud balans siyasətini saxlamaqda çox çətin anlar yaşayacaq.
1962-ci ildə Çinə qarşı müharibədə aldığı ağır məğlubiyyətlə Soyuq müharibə dövründə izlədiyi qoşulmama siyasətinin əvəzini ödəyən Hindistan hazırda nüvə silahına malik ölkə olsa da, güclənən qlobal güc mübarizəsində tək qalmamağa çalışır.
Ölkənin bir tərəfdən Cənubi və Şərqi Asiyada Çin təsirinə qarşı qurulduğu bilinən QUAD kimi ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi təşkilatın üzvü olması, digər tərəfdən ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi qlobal sistemə alternativ təşkilatlar olan BRICS və ŞƏT-ə Çin və Rusiyanın üzv olması da bu siyasətin məhsuludur. Hindistan üçün başqa bir maneə odur ki, onun izlədiyi ultra-hindu millətçi siyasəti 200 milyona yaxın müsəlmanın yaşadığı ölkəni xaosa sürükləyə bilər.
2014-cü ildən bu yana ultra-millətçi və avtoritar siyasətlə ölkəyə rəhbərlik edən Baş nazir Narendra Modinin dövründə müəyyən iqtisadi irəliləyişlər əldə edilib, lakin görünən odur ki, anti-islamizm Hindistanda sosial sülhü ciddi şəkildə pozub və bu, ölkənin daxili sabitliyi baxımından potensial təhlükələr yaradır. BRICS-in qlobal iqtisadi və siyasi sistemə təsir etmə potensialına malik olan digər üzvü Braziliyanın da son 10 ildə sürükləndiyi qeyri-sabitlik onun bu potensialdan istifadə edə bilməməsinə səbəb olub.
Lula da Silvanın uğurlu prezidentliyi dövründə güclü iqtisadi artımla ÜDM-i 2003-2011-ci illər arasında 558 milyard dollardan 2,62 trilyon dollara yüksələn Braziliya 2013-cü ildə başlayan nümayişlərin səbəb olduğu siyasi qeyri-sabitlik səbəbindən həm iqtisadi sabitliyini, həm də nəticədə qlobal siyasətə iddialarını itirdi. Qeyri-sabitliyin başladığı 2013-cü ildə 2,47 trilyon dollar olan ÜDM demək olar ki, hər il azalaraq 2020-ci ildə 1,48 trilyon dollara düşüb.
Ölkədə sosial və siyasi qütbləşmənin və gəlir bölgüsü problemlərinin yaratdığı daxili qeyri-sabitliyin Braziliyanın xarici siyasət xəttindən razı olmayan xarici aktorların müdaxiləsi və manipulyasiyasına açıq mühit yaratdığı düşünüldükdə, 2023-cü ilin yanvar ayından etibarən yenidən prezident seçilən Lula da Silvanın qlobal güc mübarizəsində daha diqqətli addımlar atmalı olduğu aydındır.
Bu zəifliklərlə yanaşı, Qərb ölkələrinin hökmranlıq etdiyi qlobal siyasi və iqtisadi sistemə meydan oxuyan BRICS ölkələrinin digər əngəli də onların hərbi potensialının hələ də ABŞ və müttəfiqlərindən xeyli geridə olmasıdır. BRICS-in beş üzvündən üçü nüvə silahına sahib olsa da, hərbi xərclər baxımından ABŞ ilə müqayisə oluna bilməz. Dünya tarixi qlobal meydan oxumaların taleyinin müəyyən edilməsində hərbi gücün iqtisadi güc qədər vacib olduğunu göstərən nümunələrlə doludur. Qlobal güc olduğunu iddia edən Rusiyanın hərbi imkanlar baxımından yaşadığı çətinlik bu baxımdan ən son nümunədir.
Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az
