Bütün bunlar geosiyasi risk indeksini yüksək səviyyələrə çatdırdı. Bəs, 2023-cü ildə müxtəlif güclərin bir-birini alt-üst etməyə çalışdığı dünyanı nə gözləyir? Dünya sülhə, yoxsa siyasi, iqtisadi və hərbi müharibələrə doğru gedir?
Artan xəbərdarlıqlar
Hər ilin sonunda hamı sülhün hökm sürdüyü və inkişafın baş verdiyi daha yaxşı bir dünya arzulayır və 2023-cü il üçün mənzərə daha optimist görünmür.
Soyuq Müharibənin yeni formaları dünyanın bütün böyük gücləri arasında fikir ayrılığı yaratdıqca və təsir etmək istəyən bəzi regional güclər öz ambisiyalarını artırdıqca bir neçə ölkə güclü irəliləyiş əldə etməyə və sülh və sabitliyə doğru irəliləməyə davam edir.
Birinci və İkinci Dünya Müharibəsi böyük dövlətlər arasında gərginliyin ciddiliyini və dünyanın müxtəlif ölkələrinə dəyə biləcək zərəri ortaya qoysa da, tərəfdaşlıqdan münaqişə tərəflərinə keçidlə bağlı dünya müharibəsinin başlanması riski hələ də mövcuddur.
Buna baxmayaraq, müasir dünyadakı tədqiqat mərkəzlərinin əksəriyyəti böyük dövlətlərin düşməni döyüşmədən zərərsizləşdirməyə üstünlük verdiyini, böyük siyasi və iqtisadi münaqişələrə girmədən yalnız siyasi və hərbi təsirlə məhdudlaşan hərbi gücdən istifadəyə diqqət yetirdiyini iddia edir.
Ukrayna müharibəsi nəticəsində yeni geosiyasi dünya nizamının yaranması, ABŞ və Çin arasında gərginliyin artması, rəqib geosiyasi blokların yaranması, “Covid-19” epidemiyasının davam edən mənfi təsirləri, təchizat zənciri böhranı, digər regional münaqişələr, kiberhücumlar və terror təhlükəsi, geosiyasi risk indeksinin yüksək və orta səviyyələrə çatması ilə böhranlardan, münaqişələrdən və gərginliklərdən hansı gələcək yarana bilər?
Ukrayna müharibəsi davam edir
Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin (CSIS) fikrincə, Rusiya ilə Ukrayna arasında gərginlik gələn il mütləq davam edəcək.
Çünki Ukrayna Qərb dövlətlərindən yetərincə dəstək aldıqdan sonra müharibə strateji səviyyəyə və o həddə çatıb ki, Rusiya ehtiyatlarını səfərbər etməklə, müdafiəyə daha çox xərcləməklə, ordusunu modernləşdirməklə Qərbə meydan oxumalı oldu.
Müharibə Ukraynanın şərqində və cənubunda torpaqlara nəzarət uğrunda mübarizədən Ukraynanın iqtisadiyyatını və infrastrukturunu məhv etmək üçün hazırlanmış Rusiyanın strategiyasına çevrilib.
O, həmçinin Kiyevi müxtəlif yollarla müharibəni dayandırmağa və bəzi ərazilərinə nəzarəti Rusiyaya verməyə məcbur etdi.
Siyasi və iqtisadi qeyri-sabitlik səbəbindən Ukrayna iqtisadiyyatı illərdir ki, ləng inkişaf edib.
Amma Rusiyanın hücumları dayanmasa və ya Ukrayna daha çox hava hücumundan müdafiə sistemi əldə etsə, qışda problemlər daha da ağırlaşacaq və Ukraynada yoxsulluq artacaq ki, bu da xalqın müharibəyə dəstəyini azaldacaq.
Ən azından Rusiyanın yeni taktikaları və raket hücumları müharibəni uzadıb şiddətləndirəcək, hərbi xərcləri artıracaq.
Bu, Ukraynanı güzəştlərə getməyə məcbur edə və Qərb ölkələrinin daha böyük dəstəyi ilə avropalı qonşularına Rusiyanın qitə üçün ciddi təhlükə olaraq qaldığını göstərmək məqsədilə sonsuz müharibəyə sövq edə bilər.
Rusiya-Qərb mübarizəsi
Mövcud vəziyyət, çox güman ki, Rusiyanı taktiki nüvə silahı təhlükəsi ilə infrastrukturun məhv edilməsi taktikasını davam etdirməyə məcbur edəcək. Bu o deməkdir ki, sizin müharibə ilə bağlı daha çox hədəfiniz olacaq.
Müharibənin sona çatması üçün hər hansı bir həll yolu tapılsa belə, həllin sabit sülhü təmin edəcəyinə və Rusiya ilə Qərb arasında gərginliyə son qoyacağına ümumi şübhələr var.
Rusiya ilə Qərb arasında bu münaqişə siyasi və iqtisadi müharibələrə çevrilib. Bunun ardınca çəkindirmə təmin etmək üçün qabaqcıl və nüvə avadanlıqları da daxil olmaqla orduların bütün aspektlərini modernləşdirmək və yenidən konfiqurasiya etmək yarışı izlənəcək.
Belə bir yarış, döyüşmədən strateji məqsədlərə nail olmaq üçün hərbi qüvvələrin rəqabətli istifadəsinin tətbiq olunduğu bir döyüş növüdür.
Amma nə Qərbin, nə də Rusiyanın qarşı tərəf üzərində siyasi və ya iqtisadi müharibədə qalib gəldiyi görünür.
Rusiyada müharibəyə qarşı ictimai müqavimət məhdud olsa da, Rusiya prezidenti Vladimir Putin sanksiyalara baxmayaraq, müharibəni davam etdirir.
Qərb ölkələri Rusiyanın müharibəni davam etdirmək əzmini səhv hesablasa da, ekspertlər Rusiyanın enerji təchizatı, ərzaq ixracı, qlobal siyasi parçalanma və hərbi davranışla bağlı effektiv cavab verəcəyini gözləmirdilər.
Silah yarışı
Ukraynadakı müharibə ABŞ, NATO ölkələri və Rusiyanı silahlara nəzarət və tərksilahdan əl çəkməyə, sülh və sabitliyi təmin edən siyasi üstünlük üçün siyasi təsir, hərbi çəkindirmə və silahdan istifadə üçün silahlanma yarışına girməyə sövq edib.
İş o yerə çatıb ki, Şərqi Avropa ölkələri, illərdir hərbi büdcələrini məhdudlaşdıran Almaniya və İngiltərə ordunun şəxsi heyətinin sayına və silahlanma sistemlərinə yenidən baxmağa başlayıblar.
Digər tərəfdən, Rusiya Ukrayna müharibəsindəki zəifliklərini düzəltmək planlarının olduğunu açıqlamayıb, əksinə təsir və çəkindirmə təmin etmək üçün qoşunlarını yenidən strukturlaşdırmaq niyyətindədir və bu, onun belə planlar üzərində işlədiyinə, lazım gələrsə, NATO və Qərb alyansı ilə mübarizə aparmaq üçün onu rəqabətli vəziyyətə hazırlamasına işarə idi.
Rusiya prezidenti Putin çıxışlarında bəyan edib ki, Rusiya Qərbin texnoloji və hərbi tərəqqisi ilə ayaqlaşa bilməsi üçün ordusunu yenidən qurmaq və modernləşdirmək üçün böyük səylər göstərəcək.
Lakin Rusiya maliyyə problemi ilə üz-üzədir. Rusiyanın ÜDM-i NATO ölkələrinin 45 trilyon dollarlıq ümumi daxili məhsuluna (ÜDM) qarşı 1,77 trilyon dollardır.
Bu o deməkdir ki, Qərbin imkanları Rusiyadan 26 dəfə çoxdur.
Həmçinin, keçən il Rusiyanın isə təxminən 62,2 milyard dollar hərbi xərcləri qarşısında NATO-nun illik hərbi xərcləri 1,9 trilyon dollar olub. Bu, Rusiyanın nüvə gücündən başqa super güc olmadığını göstərir.
Bu baxımdan, ABŞ və Qərbin Ukraynaya göstərdiyi yardımın Rusiyanın üzərinə daha böyük yük qoyduğu, Rusiyanı ikinci səviyyəli hərbi güc kimi qələmə vermək üçün təzyiq kartı olduğu və olmaqda davam etdiyi anlaşılır.
Pekin də bunu 2022-ci il Milli Təhlükəsizlik Hesabatında Rusiyanı deyil, özü üçün Çini əsas təhlükə olaraq görən ABŞ-ın gücü kimi başa düşməlidir.
Çinə qarşı mübarizə
Aydındır ki, Çin və ABŞ və onun strateji tərəfdaşları arasındakı gərginlik təkcə siyasi və iqtisadi müharibə ilə məhdudlaşmır, hərbi münaqişə səviyyəsinə qədər uzanır.
Vaşinqton Çinin Şərqi Asiyanın əsas regionları üzərində hegemonluğunu dayandırmağa çalışsa və ABŞ-ın milli müdafiə strategiyası Pekini ABŞ-ın həyati təhlükəsizlik maraqlarını təhdid edən məqsədlərə çatmaq üçün bir vasitə kimi silahlı qüvvədən istifadə etməkdən çəkindirməyə çalışsa da, ABŞ və Çinin müharibə və strategiya planlamasında ən çox diqqəti çəkən nədir?
Çinlə münaqişə nə qaçılmaz, nə də arzuolunan olsa da, ABŞ Müdafiə Nazirliyinin (Pentaqon) prioritetləri Vaşinqton administrasiyasının Çin və ABŞ-ın Birləşmiş Ştatların maraqlarına xidmət edəcək şəkildə qarşılıqlı əlaqədə ola biləcəyi şərtləri yetişdirmək səylərini dəstəkləməkdir.
Bununla belə, Vaşinqton üçün ən böyük problem Çinin Sakit və Hind okeanı regionlarını öz maraqlarına və üstünlüklərinə, eləcə də beynəlxalq sistemə uyğunlaşdırmaq üçün qətiyyətli axtarışıdır.
Məhz buna görə də Pekin, ABŞ-ın beynəlxalq sistemi yenidən formalaşdırmaq arzusunda olan və aparıcı qlobal güc olmaq üçün texnoloji, hərbi, diplomatik və iqtisadi potensiala malik Çini dünyada yeganə rəqib kimi gördüyü bir vaxtda Vaşinqtonun Şərqi Asiyadakı təhlükəsizlik müttəfiqliklərini və tərəfdaşlıqlarını pozmağa çalışır.
Rusiya və Çin arasında enerji, iqtisadiyyat və texnologiya kimi strateji sahələrdə regional münaqişə vəziyyətində üstünlük əldə etmək üçün hərbi qüvvələrin yaradılmasına töhfə verə biləcək tərəfdaşlıq da Vaşinqtonun narahatlığını artırır.
Sürətli iqtisadi artım, ticarət gücü və xarici sərmayə Çini “Kəmər və Yol” təşəbbüsü ilə birlikdə ABŞ üçün Rusiyadan daha ciddi rəqib edib.
Hərbi münaqişə ehtimalı azdır
Digər tərəfdən, yaxın gələcəkdə Çin və ABŞ arasında qarşıdurma ehtimalı görünmür.
Prezident Co Bayden Çinin Tayvana təzyiqini artıracağını gözləsə də, ABŞ rəsmiləri ən azı növbəti iki il üçün öz bəyanatlarında bunu qeyd edirlər.
Pekin Tayvan adasında amfibiya zərbə imkanlarını genişləndirdiyinə görə Birləşmiş Ştatlar Tayvan vasitəsilə Cənubi Çin dənizinə və Sakit Okeanın qərbinə qədər uzana biləcək ani müharibəyə hazırlaşır.
Əməliyyat nöqteyi-nəzərindən hər iki tərəf, ortaya çıxmış təhlükəyə qarşı daha çox maliyə və hərbi səy sərf etməyə məcbur edən hərbi böhran yaradaraq tərəflərdən birinin digərinə təzyiq göstərmək qabiliyyətini vurğulamağa cəhd edə bilər,
ABŞ-da yerləşən “RAND Corporation” analitik mərkəzinin bəzi tədqiqatçılarının fikrincə, Çinin Tayvana qarşı həssaslığı ABŞ-ın adanın müdafiəsini təkmilləşdirmək səylərini çətinləşdirməyə davam edəcək. Bundan əlavə, Çin keçmişdə olduğundan daha çox bəyənmədiyi mövzularda siqnal vermək və ya təzyiq göstərmək üçün aşağı səviyyəli hərbi cavablardan istifadə edə bilər.
Pekinin bu yaxınlarda daha təmkinli hərbi variantları inkişaf etdirməsi ABŞ-ın narahatedici hərbi fəaliyyətlərinə cavab olaraq aşağı səviyyəli hərbi əməliyyatlara əl atacağı ehtimalını artırır.
Aydındır ki, Çinin Cənub-Şərqi Asiya, Hind okeanı, Fars körfəzi, Yaxın Şərq və Afrikada təsirini genişləndirməsi ABŞ-ın strategiyası üçün böyük təhlükə yaradır.
Ticarət, iqtisadi siyasət və sənaye casusluğu ilə bağlı gərginlik iqtisadi müharibə kimi təsvir edilə bilən təhlükəli rəqabət səviyyəsinə çatıb.
İran böyük təhlükədir
CSIS strateqi Entoni Kordesman Yaxın Şərqdə aktiv münaqişələrin və münaqişə ehtimallarının olduğunu bildirib: “Bunların çoxu Ukrayna müharibəsindən əvvəl olub və gələn il də davam edəcək. Bəziləri sonrakı illərdə də davam edə bilər. Bəziləri daha da pisləşə bilər. Onların məcmu təsiri ABŞ-a əlavə təzyiqlərə səbəb ola bilər. İran, Suriya, Liviya və Əlcəzair Yaxın Şərqdə qeyri-sabitlik və daxili gərginlik mərkəzləri arasında olsa da, İraqın sabitliyi və birliyi qeyri-müəyyən görünür”.
Sudan, Efiopiya, Eritreya, Tiqray Bölgəsi, Somali və Yəmən gələcəkdə münaqişə bölgələri olaraq qalsa belə, İran regionda hərbi və siyasi üstünlük əldə etmək üçün daxil olduğu hərbi silahlanma yarışına görə hazırda ən böyük regional təhlükə olaraq qalır.
Rəsmi Tehran potensial nüvə gücünə çevrilməyə çalışaraq, hazırda nüvə silahı istehsal etməyə yaxınlaşmış ola bilər.
Rusiya və Çinlə ciddi iqtisadi və təhlükəsizlik əlaqələri quran İranın Suriya, İraq, Yəmən və Livanda “Hizbullah”la ittifaqı daha ciddi təhlükə yaradır.
Cibutidə hərbi bazası olan Çin, Fars körfəzindən kənarda yerləşən liman obyektləri də daxil olmaqla, İranla daha ciddi əlaqələr qura bilər.
Rusiya isə Ukraynaya qarşı istifadə etmək və Avropada sabitliyi təhdid etmək üçün İrandan raketlər və zərbə PUA-ları alır.
Bundan əlavə, ABŞ-ın Körfəz ölkələri və Misirlə münasibətləri pisləşdikcə, Süveyş kanalının şərqində quru və hava qüvvələrini yerləşdirmək imkanları getdikcə azalır.
Terrorçu və radikal qruplar Yaxın Şərqdəki etnik, məzhəb və qəbilə qarşıdurmalarından qazanc əldə etdikləri üçün təhlükə olaraq qalmaqdadırlar.
Böyük kiberhücumlar
Kiberhücumlar kritik fiziki və rəqəmsal infrastruktura daimi ziyan vura bilər. Müşahidəçilər Rusiya ilə Ukrayna arasında münaqişə davam etdikcə kiberhücumların sayının artacağını gözləyirlər.
Bu cür hücumlar hökumət şəbəkələrini və mühüm özəl sektor şəbəkələrini hədəfə alarkən infrastruktur sındırılır və casusluq edilir.
Davam edən hücumlar maliyyə bazarlarına və iqtisadiyyata böyük zərər vurur, onların əhatə dairəsi, miqyası və mürəkkəbliyi artır. Nəticədə, Vaşinqton daha çox kiber müdafiəyə resurs ayırır.
Siyasi böhranlar
Ukrayna böhranının təsirləri dünyanın bir çox ölkəsində “Covid-19” epidemiyasından yenicə çıxmış siyasi sistemlərə və qurumlara ciddi təzyiq göstərib.
Bu təsirlər ərzaq və enerji xərclərinin, inflyasiyanın artmasına və milyonlarla insanın dolanışıq vasitələrinin təhlükə altına düşməsinə səbəb olub.
Habelə bu təsirlər ABŞ-da faiz dərəcələrinin artması, ABŞ dollarının möhkəmlənməsi və Çinin böyüməsinin yavaşlaması ilə müşayiət olundu.
İndoneziya və Braziliya kimi bəzi inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar faiz dərəcələrində erkən artımlar və daha sərt maliyyə siyasəti sayəsində bu şokları udmaq iqtidarında olsalar da, ekspertlər defolt risklərinin və ictimai etirazların artacağını proqnozlaşdırırlar.
Epidemiya səbəbiylə ilk komendant saatlarının tətbiq edildiyi zaman başlayan tədarük zənciri şokundan qlobal bazarlar da təsirləndi.
Şimali Koreya gərginliyi
Şimali Koreya nüvə imkanlarını inkişaf etdirməyə davam etməklə yanaşı, raket buraxılışları ilə təxribatçı addımlarını davam etdirib.
Pxenyan nüvə proqramını davam etdirərək, ABŞ-la danışıqlardan imtina etdi, ritorikasında təhdidləri artıraraq, habelə nüvə doktrinasını yeniləyərək, qısa mənzilli və qitələrarası ballistik raket sınaqlarını həyata keçirdi.
Bununla belə, müşahidəçilər yaxın gələcəkdə regionda münaqişənin olacağını proqnozlaşdırmır. Lakin gərginlik 2023-cü ildə daha da artacaq.
Bundan əlavə, Şimali Koreya 2023-cü ildə uzun mənzilli raket sınaqları və 7-ci nüvə raket sınağı keçirə bilər.
Sevinc Əliyeva
Ordu.az
