2015-2019-cu illər arasında Ankaranın siyasəti Rusiyanın Suriyaya A2/AD mühitində istifadə olunan sistemlər, o cümlədən S-400 Hava Hücumundan Müdafiə (HHM) sistemləri yerləşdirməsinin əsas səbəbi idi, ancaq cəmi bir neçə il ərzində vəziyyət dəyişib. Türkiyə Moskvanın 2014-cü ildə Krıma təcavüzündən sonra Rusiyadan strateji silah almış yeganə NATO ölkəsidir. Eyni zamanda Türkiyə Ukrayna ordusunun aktiv istifadə etdiyi PUA-ların əsas istehsalçısıdır.
Şərqi Avropa və Cənubi Qafqazda Rusiya və onun dəstəklədiyi dövlətlərə qarşı Türkiyə sistemlərinin istifadəsi Türkiyə-Rusiya münasibətlərini daha da mürəkkəbləşdirib.
Türkiyə Silahlı Qüvvələri NATO daxilində ən “dronlaşdırılmış” ordulardan biri olaraq qalır. Fransis Fukuyamanın sözlərinə görə, Suriya, Liviya və Qarabağ teatrlarından alınan dərslərlə, görünür, Türkiyənin PUA-larından istifadə edilməsi quru gücünün mahiyyətini, mövcud güc strukturlarını sarsıdacaq şəkildə dəyişdirəcək.
Daha da əhəmiyyətlisi, Soyuq Müharibə zamanı İsrail-Ərəb müharibələrinə bənzəyən Suriya, Liviya və Qarabağ cəbhələri Türkiyənin robotlaşdırılmış müharibə həllərinin Sovet və Rusiya istehsalı olan adi silahlardan üstünlüyünü açıq şəkildə nümayiş etdirdi.
Türkiyə administrasiyası PUA-larını təkcə hazır vəziyyətdə satmır. Əvəzində Türkiyə xaricdə PUA müharibəsi ekosistemlərini alovlandırır, robot müharibəsi əməliyyatları vasitəsilə ittifaqlarını möhkəmləndirir. Bu baxımdan Rusiyanın strateji maraq dairəsində bəzi kritik epizodlar baş verib.
Bu yazıda ilk növbədə Qara dənizə xüsusi diqqət yetirməklə Türkiyə-Rusiya münasibətlərində aparıcı qüvvələrə və görünən nümunələrə toxunulacaq. Daha sonra “Türkiyə PUA-ların müharibə üsulu”nun geosiyasəti təhlil ediləcək. Habelə Türkiyənin robot müharibəsi sektorunda müdafiə əməliyyatlarının Ankaranın Moskva ilə əlaqələrinə necə təsir etdiyi müzakirə olunur. Yazı öz nəticələri ilə yekunlaşacaq.
Türkiyə-Rusiya geosiyasi rəqabəti və “bölmələşmə”
Türkiyə-Rusiya əlaqələri ilk baxışda mürəkkəb və ziddiyyətli görünsə də, iki xalq arasında mənalı bir model yaranıb. İkitərəfli münasibətlər strateji maraqların və fikir ayrılıqlarının diqqətlə bölünməsi ilə formalaşır. Bu “qəsdən dixotomiya” bir tərəfdən Liviya, Suriya, Qarabağ və Krım sərhədlərində, digər tərəfdən isə S-400 tədarükü kimi müxtəlif məsələlərdə özünü açıq şəkildə büruzə verir. Hazırkı Türkiyə hökuməti Rusiyanın Liviyadakı hərəkətlərini və Krımı qeyri-qanuni ilhaqını dəfələrlə pisləsə də, eyni administrasiya CAATSA sanksiyalarını işə salan Rusiya istehsalı S-400-ləri almaqdan çəkinməyib.
Ankara ilə Kreml arasındakı bölmələşmə tendensiyası strateji maraqların ziddiyyət təşkil etdiyi “daxili qarşıdurma” ilə yanaşı, seçmə və məhdud əməkdaşlığa üstünlük verir. 2015-ci ildə Türkiyənin hava patrulları tərəfindən Rusiyanın Su-24 qırıcı-bombardmançı təyyarəsinin vurulması və ya 2020-ci ildə İdlibdə 36 türk əsgərinin öldürülməsi kimi narahatlıq doğuran istisnalarla zaman-zaman idarə olunan qarşıdurma sxemi pozulub. Buna baxmayaraq, Türkiyə və Rusiya əlaqələrində yaxınlaşmaq üçün böyük imkanlar nümayiş etdiriblər. Məsələn, 2016-cı ildə Türkiyədə baş vermiş uğursuz çevriliş cəhdindən sonra Moskva prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın ilk xarici səfərinə ev sahibliyi edib.
İlk növbədə, ikitərəfli münasibətlər yüksək səviyyədə iqtisadi fəallıq, xüsusilə enerji sektorunda inkişaf edir. Rusiyanın ən dəyərli ixracatı enerji ilə bağlıdır və Türkiyə Rusiya təbii qazının əsas müştərisidir. Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Kəməri (TANAP) layihəsindən sonra Türkiyənin Rusiyadan asılılığı azalsa da, Rusiyanın təbii qazı hələ də Türkiyənin qaz idxalında mühüm paya sahibdir. Rusiyanın əsas təchizatçı kimi mövqeyi Kremli öz enerji ixracından Türkiyəyə qarşı təsir rıçaqları kimi istifadə edə biləcək vəziyyətdə qoyur. Bununla belə, bir çox ekspertlər Türkiyə-Rusiya münasibətlərinin daha geniş strateji maraqlar baxımından qarşılıqlı faydalı olması ilə razılaşırlar ki, bu da əslində Rusiyanın gündəlik siyasətdə ehtiyatsızlıqla enerji kartından istifadə etməsinə müsbət təsir etməyəcək.
Qara dəniz Türkiyə-Rusiya “Bölmələşdirilmiş” Əməkdaşlıq Laboratoriyası kimi
Ankara və Moskva təhlükəsizlik və müdafiə məsələləri ilə yanaşı, ilk növbədə enerji sektorunda əməkdaşlıq etsə də, onların Qara dəniz və Cənubi Qafqazda uzunmüddətli rəqabəti hələ də davam edir. Bu gün Qara dənizdə güc dinamikasında hər hansı dəyişiklik istər-istəməz daha geniş Türkiyə-Rusiya geosiyasi hesablamasına aid olacaq.
Qara dənizdə hegemonluq uğrunda rəqabət yeni deyil. Bölgədəki türk-rus rəqabəti imperiya dövrünə gedib çıxır. XVIII və XIX əsrlərdə Osmanlı-Rus müharibələri, xüsusilə Krım müharibəsi (1853-1856) bu uzun sürən rəqabətin bariz nümunələri kimi görünür.
Qara dəniz XVIII əsrdən etibarən müxtəlif səmərəlilik səviyyələri ilə Rusiyanın təsiri altındadır. Bu gün Türkiyə NATO müttəfiqləri ilə genişmiqyaslı hərbi təlimlərdə iştirak edərək bu hegemonluğa meydan oxusa da, Rusiya Hərbi Dəniz Qüvvələrinin “Kalibr”ləşdirilməsi (yəni “Kalibr” qanadlı raketinin tətbiqi və onun uzun mənzilli adi zərbə qabiliyyəti) masaları tərsinə çevirib.
Rusiya Baş Qərargah rəisi Valeri Gerasimov Rusiya donanmasının Qara dənizdə Türkiyədən üstün olduğunu və Rusiyanın “asanlıqla Bosfor boğazlarını vura biləcəyini” iddia edib. O əlavə edib ki, bu, yeni modernləşdirmə paketləri, xüsusən də Rusiyanın hərbi imkanlarını artıran “Kalibr” qanadlı raketləri və “Bastion” sahil müdafiə raketləri ilə təchiz edilmiş sualtı qayıqlar sayəsində mümkün olub.
Qara dəniz siyasətinə gəlincə, Rusiyanın regiondakı mövqeyi və strategiyası postsovet dövründə nisbətən sabit qalıb. Sözsüz ki, Kremlin hövzədə yüksək payı var. Hesablamalara görə, hazırda Rusiyanın Qara dənizdə təxminən 21 ədəd böyük döyüş gəmisi, 7 ədəd sualtı qayıq, 200 köməkçi gəmi və 30.000-ə yaxın şəxsi heyəti var.
Daha da əhəmiyyətlisi odur ki, 2015-ci ildə Rusiyanın Suriyaya müdaxiləsindən sonra Qara dəniz – Krımdakı Rusiya bazası ilə birlikdə – Aralıq dənizinə geniş imkanlar təqdim edərək, hövzəni NATO-nun cənub cinahında Rusiyanın mövcudluğunun qapısına çevirib.
Krımın qeyri-qanuni ilhaqından sonra Rusiyanın Qara dəniz donanması Aralıq dənizinə güc yönəltməkdə aktiv fəaliyyət göstərib. Türkiyə boğazlarından sərbəst keçiddən istifadə edərək (əslində, Qara dənizdən sualtı döyüş fəaliyyəti ilə Montrö rejimini pozurdu) Moskva Qara dəniz Donanması ilə Suriyanın Tartus limanındakı gücləndirilmiş dəniz bazası arasında strateji dəniz marşrutu yaratdı. Strateji marşrut daha sonra Şimali Afrikadakı Liviyaya qədər uzanıb.
Türkiyənin Qara dənizdəki siyasəti “modus vivendi”yə əsaslanır və təkcə Qərb müttəfiqlərindən asılı deyil, digər Qara dəniz ölkələri ilə regional əməkdaşlıq sxeminə üstünlük verir. Əslində, bu “regional sahiblik” strategiyası bəzən Türkiyəni şimalındakı kənar qüvvələrə və ya Qərbin təsirinə qarşı çıxmaq məsələsində Moskvanın mövqeyinə yaxınlaşdırıb. Beləliklə, Türkiyə indiyədək NATO müttəfiqi kimi sərt xətli yanaşmadan uzaqlaşaraq Rusiya ekspedisiyası qarşısında “ehtiyatlı əks-tarazlayıcı” olub. Dəniz təhlükəsizliyi yüksək prioritet olsa da, Ankara ayıq mövqeyini qoruyub saxlamaq və Qara dənizdə hər hansı eskalasiya yollarından qaçmaq istəyir. Məsələn, Türkiyənin xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu dəfələrlə dəniz hövzəsini sakitləşdirməyə çağırıb, Ukrayna və Rusiyanı problemlərini diplomatiya yolu ilə həll etməyə çağırıb. Bununla belə, Türkiyə Kiyevə PUA-lar satmaqdan çəkinməyib və hətta Rusiya ilə Ukrayna müharibəsinin ortasında ortaq PUA istehsal müəssisəsi tikir. Ümumilikdə, Türkiyənin Qara dəniz siyasətini üç çərçivədə ümumiləşdirmək olar: praqmatik olmaq, tranzaksiyaya meylli olmaq və status-kvoya sadiq qalmaq.
Türkiyənin sözügedən baxışı da nəticə verdi. Son iki onillikdə Türkiyə və Rusiya Qara dənizdə öz gündəmlərini müzakirə etmək məqsədilə dialoq qurmaq üçün bir neçə yol tapıblar. 1992-ci ildə Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QDİƏT) bu cür çoxtərəfli mexanizmlərin bariz nümunələrindən biridir. O zaman QDİƏT regional dialoqu, xüsusilə iqtisadi əlaqələr, enerji və ticarət kimi sahələrdə təkmilləşdirdi. Türkiyə 2004-cü ildə Rusiya, Ukrayna və Rumıniya da daxil olmaqla, bölgədəki digər sahilyanı ölkələrlə birgə həyata keçirilən Qara Dəniz Harmoniyası Əməliyyatına da rəhbərlik edib. Türkiyə Rusiya ilə münasibətlərini nəzarətdə saxlamaqla yanaşı, NATO-nun Qara dənizdəki hərbi təlimlərində də fəal iştirak edir. Transatlantik Alyansın üzvü kimi Türkiyə Yunanıstan, Rumıniya və ABŞ da daxil olmaqla digər müttəfiqləri ilə çoxsaylı birgə dəniz təlimlərində iştirak edib. 2021-ci ilin iyulunda Bolqarıstanın rəhbərlik etdiyi 13 NATO müttəfiqinin iştirak etdiyi beş günlük “Breeze” dəniz təlimi bu baxımdan ciddi görünür. Son vaxtlara qədər Türkiyənin balanslı yanaşması Rusiyaya xeyir edirdi. Bununla belə, Ukraynanın Donbasa PUA zərbələri kritik həddə çatdığına görə Türkiyənin müdafiə tərəfdaşlığı, xüsusən də robotik müharibə qabiliyyəti Rusiyanı narahat edib.
(Ardı var...)
Firuz Bağırov
Ordu.az
