Son zamanlar PUA-lar getdikcə daha təkmilləşir və yeni funksiyalar qazanır. Bu kompleks sistem bir hava vasitəsi olmaqla yanaşı, yerüstü stansiyalar, peyk bağlantısı, bəzən silahlar və digər komponentləri ehtiva edir. Hərbi baxımdan bu sistemlər böyük əhəmiyyət kəsb edir, çünki onlar lüzumsuz itkilər olmadan uzaq hədəflərə dəqiq zərbələr endirə bilirlər.
PUA-lardan ilk dəfə 1915-ci ildə hava hədəfləri kimi istifadə edilib. İlk əməliyyat istifadəsi 1959-cu ildə ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin (HHQ) zabitləri düşmən ərazisi üzərində təlim keçmiş pilotları itirməmək üçün pilotsuz uçuşlar planlaşdırmağa başlayanda həyata keçirilib. Bu plan, 1960-cı ildə Qeri Pauersin idarə etdiyi U-2 casus təyyarəsinin keçmiş Sovet İttifaqı üzərində vurulmasından sonra daha da sürətləndi. Bununla da “Red Wagon” kod adı altında təsnif edilmiş PUA proqramı irəli sürüldü.
PUA-lar 1964-cü ilin avqustunda Tonkin körfəzində Vyetnam Hərbi Dəniz Qüvvələri ilə toqquşmalarda istifadə edilib. Bundan sonra ABŞ HHQ-nin 100-cü Strateji Kəşfiyyat Qanadı Vyetnam Müharibəsi zamanı 3000-dən çox döyüş uçuşu həyata keçirdi.
PUA-ların ilkin nəsli əsasən müşahidə üçün istifadə edilib. Artan əməliyyat tələbləri ilə onlar silahlandırıldılar və zərbə tipli PUA-lar ortya çıxdı. Hərbi PUA-lar müşahidə apararaq artilleriya atəşinin istiqaməti, Elektron Kəşfiyyat (ELINT) məlumatlarının toplanması, döyüş təyyarələri üçün hədəflərin vurulması və zərbədən sonra zərərin qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunur.
PUA-ların təsnifatı
ABŞ Silahlı Qüvvələrində PUA-ların təsnifatı səviyyəli sistemə uyğundur. ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri, Dəniz Piyadaları Korpusu və Quru Qoşunları üçün ayrıca səviyyələr var.
ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin səviyyəsi “Batmav” (Wasp Block III) adlandırılan PUA-ların yer aldığı Kiçik/Mikro PUA ilə başlayır. I səviyyə “Gnat 750” ilə təmsil olunan aşağı hündürlükdə uzun müddət uça bilən hava vasitələrindən ibarətdir. II səviyyə hazırda MQ-1 “Predator” və MQ-9 “Reaper”in olduğu orta orta hündürlükdə uzun müddət uça bilən (MALE) PUA-lardır.
“Tier II +” yüksək hündürlükdə uzun müddət uça bilən (HALE) PUA-lardır. Bu PUA-ların hündürlük tavanı 60-65.000 fut, sürəti saatda 560 km, radiusu 6000 km və uçuş müddəti 48 saatdır. III dərəcəli yüksək hündürlükdə, uzun müddət uçan aşağı müşahidə olunan PUA-dır. Parametrlər “Tier II+” təyyarələrinə bənzəyir. RQ-170 “Sentinel” PUA-ların bu sinfinə aiddir.
Hindistanın PUA alması
Hindistan Silahlı Qüvvələri uzu müddətdir PUA -larla işləyir. Hindistan Quru Qoşunları 1990-cı illərin sonlarında İsraildən PUA əldə edən ilk xidmət olub və Hindistan Hərbi Hava Qüvvələri və Hərbi Dəniz Qüvvələri onu izləyib.
Başlanğıcda, DRDO-ya Banqalordakı Aeronavtika İnkişaf Müəssisəsi tərəfindən hazırlanmış və istifadəçi tələblərinə cavab vermək üçün təkmilləşdirilmiş katapultla buraxılan PUA istehsal etmək tapşırıldı. Hindistan Silahlı Qüvvələrinə məxsus PUA-ların əksəriyyəti çoxsaylı orduların xidmətində olan “IAI Malat”dan alınıb.
Hindistan Ordusu əvvəlcə “Searcher Mark I”i, ardınca 15.000 fut yüksəklikdə işləyə bilən “Searcher Mark II” və nəhayət, 30.000 fut yüksəklikdə fəaliyyət göstərə bilən “Heron” PUA-larını əldə edib. Hindistan HHQ və HDQ də eyni PUA-lardan alıb. Hindistan Hərbi Hava Qüvvələri daha sonrada “Harop” kamikadze PUA-larını əldə edib.
Qeyd edək ki, “Harop” 2009-cu ildə “Aero India” sərgisində təqdim olunub. “Israel Aerospace Industries” (IAI) tərəfindən hazırlanmış bu ovçu-qatil PUA xüsusi raketlər daşımır, uçan raket kimidir və hədəflərə dəyərək özünü və onu məhv edir. PUA düşmənin Hava Hücumundan Müdafiəsinin Susdurulması (SEAD) missiyaları da daxil olmaqla yüksək dəyərli hədəflərə qarşı istifadə edilə bilər.
PUA-nın funksiyası onun faydalı yükü ilə müəyyən edilir. Faydalı yük birbaşa həyata keçirilən tapşırıqla bağlıdır. Məsələn müşahidə üçün PUA-lar kameralar daşımalıdır. Dəqiq hücumları asanlaşdırmaq üçün bir lazerlə işarələyən cihaz lazımdır. Eynilə, elektron kəşfiyyat üçün PUA ELINT faydalı yükü, ovçu-qatil missiyaları üçün isə müvafiq partlayıcıları daşıya bilər.
Hindistanda PUA-ların işə salınması
PUA-lar böyük güc artırıcılarıdır və onların məşğulluğunu optimallaşdırmaq üçün üç Xidmət arasında sinerji olmalıdır. Son illərdə Hindistanda bütün satınalmalar üç Xidmət rəisinin əksəriyyətinin rotasiya qaydasında başçılıq etdiyi Qərargah Rəisləri Komitəsi tərəfindən təmizlənir və onlar indi mümkün qədər ümumi spesifikasiyalar üzərində işləyirlər.
Nəticədə koordinasiya faydalıdır. PUA-lar çoxşaxəli tapşırıqlar üçün səmərəli, əlaqələndirilmiş tapşırıqlarda istifadə edilə bilər.
“Heron”lar yüksək hündürlükdə dağlıq bölgələrdə müşahidə missiyalarında çox yaxşı performans göstərir, həmçinin ölkənin cənub səhralarında manevr elementləri üçün kritik məlumat verir. “Heron” ikili rolda uça bilir və bununla da 400 km məsafə qət edir. Yüksək hündürlükdə olan ərazilərdə bəzən skrininq problemləri olur, lakin peyk rabitəsi (SATCOM) vasitəsilə asanlıqla aradan qaldırılır. Bu, bu sistemlərin əhatə dairəsini hətta 1000 km-ə qədər genişləndirməyə kömək edir.
“Searcher Mark II” düzənliklərdə və yarımsəhralarda olduğu kimi dağlıq bölgədə də istifadə olunur. Hindistanın müxtəlif və çətin hava şəraitində hava vasitəsini uğurla optimallaşdırmaq PUA operatorlarının işidir. PUA-lar Nəzarət Xəttinə (LoC) hər hansı müdaxilələr, eləcə də əməliyyat planlaşdırılmasına kömək edən ərazi ilə bağlı məsələlər haqqında mükəmməl məlumat verirlər.
Sintetik Aperture Radarından (SAR) istifadə edərkən əldə edilən şəkillərin keyfiyyəti ilə bağlı problemlər hələ də mövcuddur. SAR-da son beynəlxalq təkmilləşdirmələr obyektin aydın görüntüsünü təmin edir və hazırda səylər məhz buna yönəlib. Hindistanın şimal və ya şimal-şərq bölgələrində bir çox yaraqlılar qalın yarpaqlı ərazilərdə gizlənirlər. Yaxşı təsvirlər yaratmaq üçün yüksək keyfiyyətli SAR cihazları əldə etmək lazımdır.
“Searcher Mark I” dağlıq ərazilərdə və düzənliklərdə uyğun olaraq istifadə edilən qısa mənzilli PUA-dır. DRDO tərəfindən istehsal edilən və xüsusi maşından buraxılan, paraşütlə enən “Nishant” əsasən düzənliklərdə istifadə olunur. Hazırda ordunun nəzarətində olan bütün PUA-lar əməliyyat səviyyəsində idarə olunur və ehtiyaclara daha yüksək səviyyədə xidmət göstərir.
Dəqiq kəşfiyyata malik missiyaları yerinə yetirmək üçün taktiki səviyyədə PUA-lara ciddi ehtiyac var.
Bundan əlavə, Hindistan mühitində düşmən hədəflərini dəqiqliklə məhv etmək üçün bu pilotsuz hava platformalarını silahlandırmaq üçün təcili ehtiyac var. PUA-lar Əfqanıstanda fəaliyyət göstərir və dəqiq hədəflərin dəqiq məhvinə səbəb olur. Bu, “Əl Qaidə” liderlərinin çoxsaylı yüksək səviyyəli liderlərinin ölümünə səbəb olub və bununla da quruluşun potensialını azaldıb.
Bu, Hindistan da daxil olmaqla istənilən ölkənin silahlı qüvvələri üçün yaxşı nümunədir.
Gələcək üçün Planlaşdırma
Hindistanın hazırkı PUA ehtiyatları son dərəcə aşağıdır və gələcək üçün döyüş meydanı tələblərinə cavab vermək üçün daha çox miqdara ehtiyac var. PUA-ların çox yönlü olması xüsusilə İraq və Əfqanıstanda terrorçuların düşərgələrinə endirilən zərbələrdə nümayiş etdirilib.
Böyük Britaniya Kral Hərbi Hava Qüvvələrində (RAF) döyüş təyyarələrinin hazırkı gücünün böyük hissəsinin PUA-larla əvəz edilməsi barədə ciddi fikir var. ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin Kaliforniyadakı Edvards Hərbi Hava Qüvvələri bazasında daha güclü PUA-lar yerləşdirib.
Bu, PUA ilə bağlı dünyanın hansı istiqamətə getdiyini göstərir. Bundan əlavə, Hindistan başa düşür ki, Çin artıq son illərdə müxtəlif gücə malik PUA-larını nümayiş etdirib. Pakistan da bir neçə ölkədən PUA alışları həyata keçirib.
Nəticə
PUA-lar Əfqanıstan əməliyyatları zamanı həlledici rol oynayıb. Bir çox yüksək və orta səviyyəli “Əl-Qaidə” və “Taliban” liderləri ABŞ-ın PUA reydləri zamanı öldürülüb. Onların effektiv və uğurlu istifadəsi aydın bir istiqamət göstərir. Hindistan da bu PUA-lardan əldə etmək istəyir.
Sevinc Əliyeva
Ordu.az
