Bütün dünyada çətin geosiyasi vəziyyətlərin nəticəsi olaraq ənənəvi logistika əlaqələri ciddi şəkildə pozulub. Bu baxımdan Şimal dəhlizinin Rusiya-Ukrayna müharibəsi səbəbindən işlək olmaması Orta Dəhlizi Rusiyadan yan keçərək Avropa ilə Çin arasında alternativ yol kimi gündəmə gətirib. Türkiyə, Azərbaycan və Qazaxıstan tam başa düşürlər ki, bu gün Orta Dəhlizin potensialının və səmərəliliyinin artırılması daha da yaxınlaşma tələb edir və onlar bu fürsəti əldən verməmək üçün dərhal tranzit darboğazlarını aradan qaldırmaq və siyasətlərini uyğunlaşdırmaq üçün tədbirlər görməlidirlər. Buna görə də iştirakçılar razılaşıblar ki, yük axınlarının artması ilə bütün limanlarda texniki və tarif şərtlərinin modernləşdirilməsi zəruri olacaq.
İyulun 5-də Nur-Sultanda Azərbaycan-Qazaxıstan Ticarət-İqtisadi Əməkdaşlıq üzrə Birgə Hökumətlərarası Komissiyanın 18-ci iclası keçirilib. İclasda Azərbaycanın energetika naziri Pərviz Şahbazov qeyd edib ki, razılaşma mərhələsində olan “Azərbaycan Respublikası ilə Qazaxıstan Respublikası arasında əməkdaşlığın inkişafına dair 2022–2026-cı illər üçün Kompleks Proqram” ikitərəfli əməkdaşlığın inkişafı üçün yol xəritəsi olacaq. Pərviz Şahbazov əlavə edib ki, iki ölkə arasında ticarət əlaqələri dinamik inkişaf edir: 2022-ci ilin yanvarından 2022-ci ilin aprelinə qədər ticarət dövriyyəsi əvvəlki ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə altı dəfədən çox artaraq 215 milyon dollar təşkil edib.
Bundan əvvəl Qazaxıstan, Azərbaycan və Gürcüstan Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun (TİTR) tranzit potensialından tam istifadə etmək üçün birgə müəssisənin yaradılması barədə razılığa gəliblər. Qazaxıstan Dəmir Yollarının baş mühəndisi Batır Kotyrev bildirib ki, birgə müəssisənin paritet əsasda Qazaxıstan Dəmir Yolları, Rusiya Dəmir Yolları və Belarus Dəmir Yollarının birgə müəssisəsi ilə eyni effekt verəcəyi gözlənilir. Martın 31-də Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə və Qazaxıstan Transxəzər Şərq-Qərb dəhlizi haqqında bəyannamə imzalayıblar, daha sonra tərəflər dörd ölkə arasında gələcək əməkdaşlıq üçün 2022-ci il üçün Fəaliyyət Planını təsdiqləyiblər.
Azərbaycan tranzit və enerji mərkəzinə əlavə olaraq, rəqəmsal mərkəzə çevrilir və Avropa ilə Asiya arasında əlaqə yaratmağa çalışır. Müvafiq olaraq, Transxəzər Fiber Optik Layihəsinin icrasının sürətləndirilməsi Bakı Bəyannaməsində vurğulanıb.
Həqiqətən də, Türkiyə və Qazaxıstanla görüş Azərbaycanın son illərdə fəal şəkildə həyata keçirdiyi xarici siyasətin müəyyən elementlərini, xüsusən də üçtərəfli diplomatiyanı əhatə edir. Azərbaycan-Türkiyə-Gürcüstan, Azərbaycan-Türkiyə-İran, Azərbaycan-Türkiyə-Türkmənistan, Azərbaycan-Türkiyə-Pakistan və Azərbaycan-Türkiyə-Qazaxıstan da daxil olmaqla üçtərəfli əməkdaşlıq formatı xarici siyasətdə çeviklik təmin etməklə regional əlaqələrin gücləndirilməsinə və ziddiyyətlərin həllinə kömək edir. Belə ki, Azərbaycan və Türkiyə bu yeni “minitərəfli” formatın lokomotivləridir.
Paralel olaraq, Mərkəzi Asiya Azərbaycanın yanaşmasında tədricən yeni xarici siyasət vektoruna çevrilir. Bu meylin bariz təzahürü Azərbaycan Prezidentinin xarici siyasət məsələləri üzrə müşaviri Hikmət Hacıyevin Azərbaycanın müxtəlif regional formatlarda, o cümlədən ABŞ-Mərkəzi Asiya-Azərbaycan konfiqurasiyasında işləməyə hazır olması barədə bəyanatıdır.
Kremlin diqqəti Ukraynadakı müharibəyə cəmləşdiyi bir vaxtda Qazaxıstan hökuməti ən yüksək səviyyədə Türkiyə ilə siyasi əlaqələr saxlamaq və iqtisadiyyatını şaxələndirmək yolu ilə çoxşaxəli siyasətindən uğurla istifadə edib. Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin Ankaraya iki günlük səfəri kifayət qədər məhsuldar olub. Səfərlə bağlı birgə bəyanata görə, tərəflər münasibətlərini “inkişaf etmiş strateji tərəfdaşlıq” səviyyəsinə qaldırmaq qərarına gəliblər. Bundan əlavə, 15 müxtəlif sənəd imzalanıb və iki ölkə arasında qarşılıqlı ticarət dövriyyəsinin 5,3 milyard dollardan 10 milyard dollara çatdırılması barədə öhdəlik götürülüb.
Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlamasından sonra Ankaranın Orta Asiyada əhəmiyyətli fəaliyyətini nəzərə alsaq, Türkiyə ilə Qazaxıstan arasında imzalanan iqtisadi və hərbi müqavilələr daha çox məna kəsb edir. Üstəlik, Qazaxıstan baxımından Türkiyə Rusiyadan asılılığını azaltmaq üçün balanslaşdırıcı bir aktora çevrilib. Digər Orta Asiya ölkələri (yəni, Özbəkistan) ilə oxşar razılaşmalar Türkiyəni Rusiya və Çinlə birlikdə regionun ən mühüm aktorlarından birinə çevirib. Tarixi və geosiyasi faktorlara görə Orta Asiyada Türkiyə üçün Rusiya və Çinlə rəqabət aparmaq çətin olsa da, daha sıx etnik və dini bağlarda Türkiyənin özünəməxsus üstünlükləri də var.
Son zamanlar Türkiyənin Moskvanın təsir dairəsi kimi gördüyü Orta Asiyada varlığını artırmaq cəhdləri iqtisadi mənada ön plana çıxıb. Orta Dəhliz Türkiyənin Orta Asiyaya birbaşa çıxışını təmin edir ki, bu da türk mallarının bölgəyə ixracını və ondan xammal idxalını artıracaq. Qazaxlı politoloq İslam Kurayev hesab edir ki, Qazaxıstan-Azərbaycan-Türkiyə tranzit marşrutu, ilk növbədə, türk dünyasının konsolidasiyasında mühüm rol oynayır. Onun sözlərinə görə, bu onunla izah olunur ki, ümumi iqtisadi komponentlər və maliyyə maraqları ölkələri ümumi siyasi baxışlardan daha çox yaxınlaşdırmağa meyllidir.
Ankara ticarət və nəqliyyat fəaliyyəti ilə paralel olaraq Orta Asiyada “yumşaq güc”dən məharətlə istifadə edir. Məsələn, bu günlərdə Nur-Sultanda keçirilən Beynəlxalq Türk Akademiyasının 5-ci Elmi Şurasında orta məktəb kurikulumları üçün “Ümumi türk tarixi”, “Ümumi türk ədəbiyyatı” və “Ümumi türk coğrafiyası”nın dərsliklərinə daxil edilməsinə dair protokol imzalanıb. Rusiyalı alimlər bu qərarı Türkiyənin regionda artan təsirinin bariz nəticəsi kimi qiymətləndiriblər.
Orta Dəhlizlə bağlı diqqətdən kənarda qalmamalı olan ən son hadisə Rusiya məhkəməsinin Xəzər Boru Kəməri Konsorsiumunun fəaliyyətini dayandırması ilə bağlıdır. Buna cavab olaraq Tokayev Qazaxıstan hökumətinə Transxəzər marşrutlarına üstünlük verərək neft ixrac marşrutlarını diversifikasiya etməyi tapşırıb.
Ümumiləşdirsək, Orta Dəhliz artıq sadəcə alternativ tranzit marşrutu deyil, əvəzedilməz zərurətdir. Xəzər dənizi Qazaxıstan üçün Avropaya keçid rolunu oynayır. Bu mənada Azərbaycan və Türkiyə tranzit qapısı rolunu oynayır. Üstəlik, Rusiyadan infrastruktur asılılığını aradan qaldırmaq üçün Aİ-yə də alternativ marşrut kimi Orta Dəhliz lazımdır. Beləliklə, Transxəzər tranzit marşrutları Türkiyə, Mərkəzi Asiya və Avropa arasında potensial əməkdaşlıq üçün kritik nöqtədir.
Sevinc Əliyeva
Ordu.az
