Bu, qlobal ticarət və tədarük zəncirlərində artan disbalansa gətirib çıxarır. Qırmızı dənizdə tıxanma və Rusiya-Ukrayna müharibəsinin dərinləşməsi ilə yaranan geosiyasi vəziyyət Transxəzər Beynəlxalq Şərq-Qərb Orta Dəhlizinin dəyərli alternativ kimi seçilməsinə səbəb oldu.
Orta Dəhliz Türkiyədən Qafqaza uzanan, Xəzər dənizindən keçən, Türkmənistan və Qazaxıstandan sonra Çinə çatan tarixi “İpək Yolu”nu canlandırmaq məqsədi daşıyır. Çoxlu üstünlükləri ilə Çini Avropa ilə birləşdirən bu xətt digər dəhlizlərlə müqayisədə həm Çin, həm də region ölkələri üçün “qazan-qazan” fürsəti yarada bilər. Hər il Çindən Avropaya gedən təxminən 10 milyon konteynerin 96 faizi dəniz yolu ilə daşınır. 4 faizi Şimal Dəhlizi olaraq adlandırılan Trans-Sibir dəmir yolu xətti ilə daşınır.
Bu kontekstdə Orta Dəhlizin Şimal Dəhlizi ilə daha çox rəqabət apara biləcəyini söyləmək olar. Orta Dəhliz burada bəzi mühüm üstünlükləri ilə seçilir.
Orta Dəhliz Avropa ilə Asiya arasında Şimal Dəhlizindən daha sürətli və 2 min kilometr daha qısadır. Bundan əlavə, Orta Dəhliz Şimal Dəhlizinə nisbətən təxminən 5 günlük üstünlüyə malikdir. Digər tərəfdən, Orta Dəhlizin daşıma müddəti dəniz yolu ilə müqayisədə 15 gün qısadır. Nəhayət, Orta Dəhliz iqlim şəraiti baxımından digər dəhlizlərdən daha əlverişlidir.
Azərbaycanın nəqliyyat siyasəti
Azərbaycan Orta Dəhliz çərçivəsində çox strateji və açar ölkədir. Bu təşəbbüs çərçivəsində Azərbaycan iqtisadi əməkdaşlığını dərinləşdirməyi, şaxələndirməyi və Asiya ölkələri ilə siyasi dialoqu inkişaf etdirməyi hədəfləyir. Orta Dəhlizin reallaşması Azərbaycanın Asiyaya yanaşmasında mərkəzi rola malikdir.
Bu kontekstdə 2017-ci ildə Bakı-Tbilisi-Qars (BTQ) dəmir yolunun istifadəyə verilməsi Orta Dəhlizin mühüm sütunu kimi önə çıxdı. Xətti Əfqanıstana qədər uzatacaq Lapis Lazuli (Lazurit yolu) Beynəlxalq Tranzit Dəhlizinin də gündəmdə olması Orta Dəhlizin potensialı haqqında təsəvvür yarada bilər. Azərbaycan 2030-cu ilə qədər Orta Dəhlizdə ticarət həcmini dəfələrlə artırmağı və daşıma müddətlərini daha da azaltmağı hədəfləyir. Bundan əlavə, Azərbaycan 2053-cü ilə qədər dəmir yolu ilə yük daşıma payını 30 faizə çatdırmağı hədəfləyir. Sözügedən nəqliyyat dəhlizində daşınan yüklərin həcmi 3 milyon tona yaxınlaşdığı halda, gələcəkdə bunun 10 milyon tona çatdırılması gözlənilir.
Bu dəhliz həm də Avropaya ticarət yollarını təşkil edən “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsü ilə təbii sinerji yaradır. Azərbaycan “qazan-qazan” prinsipi çərçivəsində “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsünü dəstəkləyir.
“Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsü, Orta Dəhliz və Zəngəzur
Digər tərəfdən, Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə Orta Dəhlizin geosiyasi əhəmiyyəti daha da artacaq kimi görünür. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti ilə Orta Dəhlizdə artıq fasiləsiz dəmir yolu infrastrukturu təmin edilib. Xəzər dənizində hamar keçidlərin təmin edilməsi və Zəngəzurun cədvələ daxil edilməsi ilə fasiləsizliyin təmin edilməsi nəzərdə tutulur. Zəngəzur dəhlizinin Azərbaycan və Türkiyə tərəfində yerləşən xətlərinin tikintisi ilə bağlı da addımlar atılır.
Bunlarla yanaşı, Orta Dəhlizin də müəyyən çətinlikləri var. Məsələn, gömrük problemləri, qeyri-kafi infrastruktur, nəqliyyat imkanlarında problemlər, koordinasiyanın olmaması, sərhəd keçidlərində gecikmələr və Xəzər dənizində müntəzəm “Ro-Ro” adı verilən yük maşınlarını gəmi ilə bir sahildən digər sahilə keçirmə xidmətinin olmaması kimi məsələlər ön plana çıxır. Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT), Dünya Bankı, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) kimi təşkilatlar Orta Dəhliz üzrə işlərini dərinləşdirərkən, məlumdur ki, Avropa İttifaqı (Aİ) da Qlobal Keçid Layihəsi çərçivəsində Orta Dəhlizlə maraqlanır. Hətta bununla bağlı Aİ-nin müəyyən investisiyaları da var.
Nəticədə qlobal ticarətin geosiyasəti paradiqmatik dəyişiklik prosesindədir. Dəniz yolu hələ də böyük nəqliyyat imkanları təqdim etsə də, yüksək vaxt və xərclər ölkələri alternativ yollar axtarmağa vadar edir. Azərbaycan Orta Dəhliz və Çinin Avropaya çıxış üçün istifadə etdiyi Şimal Dəhlizinə ciddi rəqib ola bilər. Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlayandan bəri Şimal Dəhlizindən istifadə 50 faizə qədər azalıb. Qırmızı dənizdəki problemlər və İsraildəki münaqişələr Süveyş kanalından keçən cənub xəttinin təhlükəsizliyini sual altına qoyur.
Qlobal ticarətin dəyişən paradiqması ilə Orta Dəhliz geosiyasi və iqtisadi baxımdan getdikcə əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan Orta Dəhlizi həyata keçirməklə, xüsusilə Mərkəzi Asiyadakı türk dövlətləri ilə iqtisadi və siyasi inteqrasiyasını gücləndirə bilər. Təhlükəsizlik və səmərəlilik problemlərinə görə Orta Dəhlizə maraq artarkən, Asiya ilə Avropa arasında strateji körpü olan Azərbaycanın bu istiqamətdəki təşəbbüsləri diqqəti cəlb edir.
Orta Dəhlizin “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsü ilə yaradacağı sinerji ticarət yollarını yenidən formalaşdırmaq potensialına malikdir. Orta Dəhlizlə Azərbaycan təkcə tranzit ölkə deyil, həm də regional iqtisadi inteqrasiyanın mühüm aktoru kimi geosiyasi mövqeyini gücləndirir.
Firuz Bağırov
Ordu.az
