Lai Çinq-tenin andiçmə mərasimində gözləniləndən daha sərt açıqlamalar verməsindən sonra Çin Xalq Azadlıq Ordusunun Şərq Cəbhəsi Komandanlığı mayın 23-ü səhər saatlarında Tayvan ətrafındakı bölgələrdə ordu, donanma, hava qüvvələri və raket qüvvələrinin iştirakı ilə birgə hərbi təlimlərə başladığını açıqladı. Beləliklə, 75 ildir fərqli məzmun və şərtlərlə gündəmdə olan Tayvan məsələsi yenidən beynəlxalq ictimaiyyətin, regional güclərin və çin qərar vericilərin gündəminə daxil oldu.
Tayvan məsələsi niyə vacibdir?
Bəs bu gün ilə keçmiş arasında hansı fərqlər var? Niyə Tayvan məsələsi beynəlxalq gündəmdəki ən mühüm məsələlər sırasındadır? Mövcud problemi ən son vəziyyəti ilə birlikdə nəzərdən keçirdikdə, Tayvan məsələsi tərəflərin real gündəmlərini əks etdirən problem və ya böhran sahəsi kimi ifadə edilə bilərmi?
Son sualdan başlasaq, qətiyyən yox. Tayvan məsələsinin hazırkı vəziyyəti tərəflərin real gündəmlərini ört-basdır edir və problemin əslində olduğundan daha mürəkkəb və qeyri-real olaraq təyin olunmasına səbəb olur. Tayvan məsələsi Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ) və Çin arasında daha böyük hərbi gərginliyin və ya rəqabətin bir hissəsi hesab olunur. Halbuki bütün bu hekayələr 75 ildir qartopu kimi böyüyən problemlərin parlaq, lakin kiçik bir hissəsini təşkil edir.
Ona görə də məsələni Çinin Tayvana mümkün hərbi müdaxiləsi çərçivəsində qiymətləndirmək səthi bir perspektiv təqdim edir. Ancaq sonda nə deyəcəyimizi əvvəldən desək, materik Çin üçün Tayvana hərbi müdaxilə sonuncu variantdan da kənar bir seçimdir. Əvvəla, Tayvan məsələsi Çin kimi təsvir edə biləcəyimiz Çin Xalq Respublikası və ya Çin Respublikası deyil, əsrin birinci yarısında tarixi bir coğrafiyanın yaşadığı vətəndaş müharibəsi, siyasi, sosial və iqtisadi böhran nəticəsində ortaya çıxan legitimlik böhranıdır.
Bu legitimlik böhranı Çin dövlətinin beynəlxalq təmsilçiliyindən tutmuş idarə olunmasına qədər bir sıra problemləri bu günə qədər daşıyıb. Odur ki, problemin tərəfləri fərqli mövqedən çıxış etsələr də, sosial, siyasi və iqtisadi reallıq Tayvan məsələsinin Çinin tarixi daxili məsələsi olduğunu açıq şəkildə göstərir. Başqa sözlə, Çinin Çinə qarşı müharibəsindən danışa bilməyəcəyimiz üçün hər iki tərəf problemi sülh yolu ilə həll edə bildiyi müddətcə vətəndaş müharibəsində legitimlik böhranını aşa biləcək bir qazanc əldə edəcək. Yeni müharibə və ya hərbi müdaxilə onsuz da mövcud olan legitimlik böhranını daha da dərinləşdirəcək.
Tayvan məsələsinin ikinci və daha səthi tərifi onun regional və qlobal rəqabət zonaları ilə geosiyasi gərginlik xəttində yerləşən coğrafi mövqeyinə istinadla verilə bilər. Bu kontekstdə Tayvan məsələsi Şimal-Şərqi Asiyanın geosiyasətini Cənubi Çin dənizinə və Hind-Sakit okeana daşıyan regional rəqabət sahələrinin ortasındadır və qlobal güc rəqabətinin ən mühüm oyun sahələrindən biridir.
Məhz bu səbəbdən Çin Xalq Respublikası Tayvana hərbi müdaxilə eyhamı ilə bir yandan Tayvanın mümkün müstəqillik hərəkatına güclü mesaj verərək, daxili siyasəti gücləndirərkən, digər tərəfdən ABŞ başda olmaqla, Tayvan üzərindən geosiyasi gərginlik xətti yaratmaq istəyən Yaponiya kimi regional qüvvələrə mesaj verir.
Çinin mümkün hərbi müdaxiləsinin nəticələri nə ola bilər?
Çinin verdiyi bu simvolik mesajların hərbi keyfiyyəti və kəmiyyəti hər böhranla artır. Məsələn, son hərbi təlim Tayvanın ərazi sularını və Hava Hücumundan Müdafiə (HHM) tanıma zonasını açıq şəkildə pozaraq, mühasirəyə və mümkün müdaxilə təliminə çevrildi. Bu vəziyyət ABŞ başda olmaqla, region ölkələrinin reaksiyasına səbəb olub. ABŞ-nin Tayvana qarşı müstəsna siyasəti xarici güc və qeyri-qanuni olaraq təyin olunsa da, Tayvana mümkün müdaxilə regional gərginliyi artıracaq və ABŞ-ni problemin təbii hissəsinə çevirəcək.
Beləliklə, Koreya yarımadası, Şərqi Çin dənizi və Cənubi Çin dənizi kimi onsuz da davam edən regional böhran bölgələrinə yenisi əlavə olunacaq. Problem qaynar münaqişəyə çevrilərsə, Yaponiya, Cənubi Koreya, Filippin, Vyetnam və hətta İndoneziyanın öz mövqelərini müəyyən edəcəyi bir gərginlik sahəsi yarana bilər. ABŞ və qlobal siyasi proseslər getdikcə Tayvan məsələsini beynəlxalq ictimaiyyətin gündəminə gətirir.
Mövcud geosiyasi gərginlik xətlərinə yenisinin əlavə edilməsi artıq Ukrayna və Yaxın Şərq kimi münaqişə və müharibə zonalarında ciddi şəkildə işləyən Çin diplomatiyasını daha kövrək edə bilər. Bundan əlavə, Çinin mümkün hərbi müdaxiləsi qlobal cənub ölkələrində yaratmağa çalışdığı sülhsevər bir güc imicinə xələl gətirə bilər. Nəticədə Çinin mümkün hərbi müdaxiləsi yuxarıda qeyd olunan təhlilin hər 3 səviyyəsində Çin üçün müsbət ssenari ortaya qoymur. Hərbi müdaxilə ehtimalının artması Tayvan siyasətini daha millətçi və müstəqillik tərəfdarı xəttə doğru sürükləyir.
Digər tərəfdən, hazırda Çin və ABŞ arasındakı rəqabətdə tarazlıq axtaran regional aktorlar hərbi gərginlik artdıqca müdaxilə əleyhinə və Tayvan tərəfdarı mövqe tuturlar. Nəhayət, hərbi müdaxilə variantı Çinin iqtisadi inkişaf və dinc diplomatiya kimi prinsipləri əvəzinə təhlükəsizliyi prioritetləşdirən və böyük ehtimalla ABŞ qarşısında əlini zəiflədəcək bir strateji səhvə səbəb olacaq.
Sevinc Əliyeva
Ordu.az
