2023-cü il sentyabrın 19-da başlayan BMT Baş Assambleyasının 78-ci sessiyasının mövzusunun “İnamı bərpa etmək və qlobal həmrəyliyi canlandırmaq” olaraq seçilməsi BMT-dəki inzibati dilemmaların və beynəlxalq sistemdəki problemlərin həlli yollarını tapmaq istəyini əks etdirir. 11 sentyabr hücumlarından Rusiya-Ukrayna müharibəsinə qədər olan dövrdə baş verən böhranlar beynəlxalq sistemdə qeyri-müəyyənliyə səbəb olub və bu da dövlətlərin qlobal idarəçiliyə üstünlük vermək əvəzinə birtərəfli siyasət həyata keçirməsinə yol açıb.
Bu prosesdə BMT-nin təşkilati strukturuna görə qeyri-funksional olması beynəlxalq sistemdə rəqabətin və qarşıdurmanın güclənməsinə səbəb olub. Beynəlxalq münasibətlərdə rəqabət və qarşıdurmanın güclənməsi isə Küveytin işğal edilməsindən sonra BMT Təhlükəsizlik Şurasının İraqa qarşı güc tətbiq etmək qərarı verməsi və 11 sentyabr hücumlarından sonra beynəlxalq ictimaiyyətin terrorla mübarizədə həmrəylik nümayiş etdirməsi nümunələrində görülən “etibar və qlobal həmrəyliy”in böyük ölçüdə aşınmasına səbəb olub.
Əslində ABŞ-nin İraqı işğal etməsi (2003), Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008), Ərəb baharı (2010), Ukrayna böhranı (2013), “Covid” pandemiyası (2019), pandemiya ilə dərinləşən enerji və ərzaq böhranı və Rusiya-Ukrayna müharibəsi (2022) göstərdi ki, BMT beynəlxalq sistemdə idarəetmə problemlərinin öhdəsindən gələ bilmir. Eyni zamanda Suriya, Liviya, Livan, Əfqanıstan, Somali və İraq kimi ölkələrin “uğursuz dövlətə” çevrilməsi beynəlxalq sistemə və qlobal həmrəyliyə mənfi təsir göstərib. Bundan əlavə, sistemdəki böyük dövlətlərin sabitliyi pozan aktor kimi çıxış etməsi beynəlxalq sistemdə etimad böhranını və qlobal həmrəyliyin zəifləməsini sürətləndirdi.
Hətta Bayden hakimiyyətə gəldikdən sonra ABŞ-də həyata keçirilən xüsusilə Atlantik münasibətləri və ümumiyyətlə Qərb mərkəzli liberal nizamı düzəltmək siyasəti ABŞ-Çin və ABŞ-Rusiya olmaqla iki ölçülü böyük güc rəqabətinin güclənməsinə səbəb oldu. Bayden administrasiyasının Asiya-Sakit okean regionunda strateji ittifaqlar quraraq Çini əhatəyə alma siyasəti həyata keçirməsi ABŞ-Çin rəqabətinə səbəb olur, NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi prosesi və Putinin rəhbərliyi altında Rusiyanın ekspansionist siyasəti isə ABŞ-Rusiya rəqabətini gözə çarpdırıb. Bu rəqabət Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlaması ilə qızğın qarşıdurmaya çevrildi.
Güc rəqabəti
Böyük güc mübarizələri də iqtisadi sahədə rəqabətə və parçalanmaya səbəb olub. Hətta 2023-cü il sentyabrın 9-10-da keçirilən G20 Sammitində Hindistanı Yaxın Şərq vasitəsilə Avropaya birləşdirəcək Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa Dəhlizi Layihəsinin (IMEC) elan edilməsi böyük güc rəqabətinin iqtisadiyyat sahəsinə yansıdığını göstərən inkişafdır. Çünki IMEC tarixi İpək Yolunu canlandırmaq və iki ölkə arasında infrastruktur, ticarət, maliyyə və mədəni əlaqələri gücləndirmək məqsədilə 2013-cü ildə Çin tərəfindən başladılan “Bir Kəmər, Bir Yol” layihəsi ilə oxşar məqsədləri olduğu üçün bu layihənin ekvivalenti kimi qəbul edilir.
Layihə rəqabəti ilə yanaşı, BRICS üzvlərinin sayının artması və ortaq valyuta yaratmaq cəhdi də iqtisadi sahədə çoxqütblü sistem qurmaq istəyi kontekstində dünyadakı fikir ayrılığını ifadə edir. “Covid” pandemiyası zamanı dövlətlərin kollektiv humanitar siyasət həyata keçirməkdənsə, öz eqoist maraqlarına uyğun hərəkət edərək, məsələn, digər ölkələrə məxsus maskalar və dezinfeksiyaedici maddələr kimi tibbi ləvazimatları müsadirə etməsi, son illərdə artan irqçilik, ksenofobiya və müqəddəs kitablara edilən hücumlara qarşı ölkələrin ortaq mövqe sərgiləyə bilməməsi kimi hadisələrlə birlikdə beynəlxalq sistemdə etimad və qlobal həmrəylik böhranı daha da özünü büruzə verdi.
Xülasə, XXI əsrdə inamı inamsızlıq və qeyri-müəyyənlik, qlobal həmrəyliyi isə parçalanma və bloklaşma əvəz edib.
“Türkiyə Əsri”nin diplomatik kodları
XXI əsrin qeyri-müəyyənlik, qeyri-sabitlik və qarşıdurma ilə xarakterizə oluna bilən bu beynəlxalq sistemində Türkiyənin xarici siyasəti və qlobal baxışı ilə özünəməxsus çəkisi daha çox önəm kəsb edir. Çünki son 25 ildə ağıllı, normativ və sabitləşdirici gücü ilə Türkiyə həm yaxın coğrafiyasını, həm də beynəlxalq ictimaiyyəti maraqlandıran məsələlərdə sistemli etimadı və həmrəyliyi gücləndirəcək addımlar atıb.
Bu səbəbdən Ərdoğanın BMT Baş Assambleyasındakı çıxışında beynəlxalq münasibətlərlə bağlı mühüm məsələlər yer alır. Baş nazir kimi ilk dəfə 2005-ci ildə BMT Baş Assambleyasında çıxış edən Ərdoğan 2023-cü il sentyabrın 19-da 13-cü dəfə BMT Baş Assambleyasında çıxış edib. 2007-ci ildəki BMT Baş Assambleyasının 62-ci sessiyasında terrorla mübarizəni, 2014-cü ildəki 69-cu sessiyada “Dünya beşdən böyükdür” ifadəsi ilə BMT islahatını, 2019-cu ildəki 74-cü sessiyada körpə Aylanın fotosunu nümayiş etdirərək qeyri-qanuni miqrasiya problemi ilə Qərbin qeyri-müəyyən immiqrasiya siyasətini və 2021-ci ildəki 76-cı sessiyada iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəni vurğulayan Ərdoğan regional və qlobal problemlərə biganə olmayan lider olduğunu dəfələrlə nümayiş etdirib.
Çıxışlarında həm problemləri, həm də bu problemlərin həlli yollarını vurğulayan Ərdoğanın BMT Baş Assambleyasındakı bəyanatları Türkiyənin beynəlxalq məsələlərə baxışını əks etdirmək baxımından da əhəmiyyətlidir. Ona görə də Ərdoğanın BMT Baş Assambleyasının 78-ci sessiyasındakı çıxışı beynəlxalq sistemə inamın itirilməsi və qlobal həmrəyliyin zəifləməsi ilə bağlı həll yollarını göstərməklə yanaşı, həm də “Türkiyə Əsri”ndə türk diplomatiyasının kodlarını ehtiva etdiyi üçün əhəmiyyətlidir.
Ərdoğanın çıxışından ediləcək çıxışları sıralamaq lazımdırsa;
I) Xüsusilə Təhlükəsizlik Şurasında və ümumilikdə BMT-də islahatların aparılması zərurəti indi danılmaz fakta çevrilib. Baş katib Antonio Quterreşin İkinci Dünya müharibəsindən sonra qurulan BMT strukturunun bugünkü reallıqlarla uyğun gəlmədiyini bildirməsi və Baş Assambleyanın 78-ci sessiyasının gündəm maddələrindən birinin BMT islahatı olması Ərdoğanın BMT islahatı ilə bağlı fikirlərinin gündən-günə daha çox qəbul olunduğunu ortaya qoyur. Əslində 5 daimi üzvün öz maraqları çərçivəsində istifadə etdiyi veto hüququ beynəlxalq arenada inamın azalmasına və qlobal həmrəyliyin zəifləməsinə gətirib çıxarır.
Bu kontekstdə Ərdoğan Baş Assambleyadakı çıxışında Təhlükəsizlik Şurasının əsas vəzifəsi olan beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin təmin edilməsində qeyri-funksional olduğunu vurğuladı. Belə bir beynəlxalq konyukturada dünyanın heç bir bölgəsində təhlükəsizliyin təmin edilə bilməyəcəyini bildirən Ərdoğan dünyadakı bütün mənşələri, inancları və mədəniyyətləri təmsil edə biləcək qlobal idarəçiliyin qurulmasının zəruriliyini bir daha təkrarladı.
Bir sözlə, “dünya beşdən böyükdür” devizinə sadiq qalaraq həyata keçiriləcək BMT islahatı ilə “ədalətli dünyanın mümkün olduğunu” vurğulayan Ərdoğan XXI əsrdə türk diplomatiyasının sütunlarından birini də ortaya qoydu: “Türkiyə Əsri”ndə türk diplomatiyası ədalətli qlobal idarəçilik və bu idarəçiliyin beynəlxalq təşkilati platformalarını qurmağa çalışacaq. Belə bir səy ədalətli qlobal idarəçilik qurulduğu zaman Türkiyəni əvəzedilməz maraqlı tərəfə çevirəcək.
Qlobal həmrəylik
II) İnamın bərpası və qlobal həmrəyliyin canlandırılmasının mühüm elementlərindən biri beynəlxalq sistemdə əsas prinsip və qaydalara hörmətdir. Beynəlxalq sistemdə əsas prinsip və qaydaların, xüsusilə də suverenliyin pozulması, Qarabağ nümunəsində göründüyü kimi, dövlətlər tərəfindən işğala adekvat cavab verilməməsi beynəlxalq səviyyədə etimadı və qlobal həmrəyliyi sarsıdır. Bu kontekstdə Ərdoğan Cənubi Qafqaz və Şərqi Aralıq dənizində sülh və təhlükəsizliyi təmin etmək və əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün bölgədə yerləşən və fəaliyyət göstərən dövlətlərin Azərbaycan və Türkiyə kimi digər dövlətlərin hüquq və qanunlarına hörmət etməli olduğunu vurğulayıb.
Yenə Ərdoğan Qarabağın Azərbaycan ərazisi olduğunu və hər hansı başqa statusun verilməsinin qəbuledilməz olduğunu bildirib. Ərdoğanın vurğu və nümunələri qlobal etimad və həmrəyliyin bərqərar olması üçün beynəlxalq hüquq və prinsiplərə riayət edilməsinin zəruriliyinə işarə etməklə yanaşı, XXI əsrdə türk diplomatiyasının ikinci sütununu da ortaya qoyur: “Türkiyə Əsri”ndə türk diplomatiyası beynəlxalq böhran prosesləri də daxil olmaqla, beynəlxalq hüquq və prinsiplərə sadiqliyini davam etdirəcək. Əslində türk diplomatiyası beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında öz nüfuzunu və legitimliyini buna borcludur.
III) Terror təşkilatlarına dəstəyin xarici siyasət vasitəsi olmaqdan çıxarılması dövlətlərin etimadı bərpa etmək və qlobal həmrəyliyi canlandırmaq üçün qəbul etməli olduğu mühüm siyasətdir. İş o yerə çatıb ki, böyük dövlətlərin öz təsir dairələrini genişləndirmək üçün terror təşkilatlarından bir vasitə kimi istifadə etməsi müxtəlif bölgələrdə terror təşkilatlarının effektivliyini və dövlətlər üçün yaratdığı təhlükəni artırır. Ərdoğan Baş Assambleyadakı çıxışında Suriyanın ərazi bütövlüyü və siyasi birliyinə ən böyük təhlükənin PKK/PYD-yə verilən dəstək olduğunu bildirib.
Yaxın Şərq, Şimali Afrika və Sahel bölgələrində Suriyaya bənzər müxtəlif ölkələrin terrora qarşı ikili mövqedə olduğunu vurğulayan Ərdoğan bu ölkələrin terrorla bağlı problemlərdən şikayət etməyə haqqı olmadığına dair sərt mesaj da verib. Çünki böyük dövlətlərin siyasi və iqtisadi maraqları naminə terror təşkilatlarına verdiyi dəstək digər ölkələr üçün də ekzistensial təhlükələr yaradır. Ərdoğanın bu vurğusundan XXI əsr türk diplomatiyasına dair çıxara biləcəyimiz üçüncü sütun aydındır: “Türkiyə Əsri”ndə türk diplomatiyası qəti şəkildə bütün terror təşkilatlarına qarşıdır və regional/qlobal terrorla mübarizə türk diplomatiyasının prioritet fəaliyyət sahələrindən biridir.
IV) İrqçiliyin, ksenofobiyanın və müqəddəs kitabların yandırılması cəhdlərinin qarşısının alınması qlobal həmrəyliyin canlandırılmasının vacib elementlərindəndir. Son illərdə xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə irqçilik, ksenofobiya və müqəddəs kitabları yandırmaq cəhdləri insan ləyaqətinə xələl gətirən fəaliyyətlər sırasındadır. İfadə azadlığı adı altında həyata keçirilən bu fəaliyyətlər ölkələr və regionlar arasında kin və nifrəti artırır, başqa sözlə, qlobal həmrəyliyi pozur.
İş o yerə çatıb ki, müqəddəs kitabların yandırılması cəhdlərinə beynəlxalq reaksiyalardan sonra BMT Baş Assambleyası 2023-cü il iyulun 25-də müqəddəs kitablara qarşı zorakılığı beynəlxalq hüququn pozulması kimi tanıyan qanun layihəsini qəbul edib. Ərdoğan bu anlayışla irqçilik, ksenofobiya və müqəddəs kitabları yandırmaq cəhdlərini təşviq edən zehniyyətin beynəlxalq ictimaiyyətin gələcəyini qaraltdığına diqqət çəkib və qlobal həmrəylik kontekstində bu təşəbbüslərin qarşısının alınmasının vacibliyini vurğulayıb. Buna görə də, hər cür ayrı-seçkilik və nifrət cinayətlərinə qarşı hər baxımdan humanitar məsələləri prioritetləşdirən bir yanaşmanın mənimsənilməsi “Türkiyə Əsri”ndə türk diplomatiyasının dördüncü sütunudur.
Yaşana bilən bir dünya buraxmaq
V) Başqa bir mühüm məsələ beynəlxalq münasibətlərdə gələcək nəsillərə yaşana bilən dünya buraxmaq anlayışının qurulmasıdır. Son illərdə iqlim dəyişikliyi demək olar ki, bütün dünyaya mənfi təsir göstərib, qida və su böhranı dərinləşərək gələcək nəsillərin qıt resurslar üzərində münaqişələrlə üzləşmə ehtimalını artırıb. Bu kontekstdə güvən və qlobal həmrəyliyin qorunub saxlanılmasının gələcək nəsillərə daha yaxşı yaşana bilən dünya buraxmağa bərabər olduğu iddia edilə bilər.
Ərdoğan bu fikrə əsaslanaraq Baş Assambleyadakı çıxışında su və torpaq ehtiyatlarının istifadəsində davamlılıq çağırışını təkrarladı. Bundan əlavə, Ərdoğan bütün dövlətləri, beynəlxalq qurumları və qeyri-hökumət təşkilatlarını “Sıfır Tullantı” Hərəkatına dəstək verməyə dəvət edib. Bu baxımdan bütün bəşəriyyəti narahat edən problemlərə biganə qalmamaq və bu problemlərin həllində qlobal idarəçiliyi funksionallaşdırmağa çalışmaq “Türkiyə Əsri”ndə türk diplomatiyasının beşinci sütunu kimi qiymətləndirilə bilər.
Türkiyənin Rusiya-Ukrayna müharibəsini bitirmək üçün göstərdiyi səylər, qlobal ərzaq böhranının qarşısını almaq cəhdləri, Liviyaya humanitar yardım və “Sıfır Tullantı” Hərəkatı Ərdoğanın yanaşmasının təkcə diskurs səviyyəsində qalmadığını, həm də fəaliyyət səviyyəsində qarşılıq tapdığını göstərərək, Türkiyənin beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında nüfuzunu artırır. Əslində, Ərdoğanın çıxışı beynəlxalq ictimai rəydə geniş əks-səda doğurdu, məsələn, Fransa və Almaniya mətbuatında “Türkiyə Əsri”, “Türk Əsri”, “Türkün Əsri” kimi ifadələr yer aldı.
Əslində, bir qiymətləndirməyə görə, Atatürkün bir əsr əvvəl qurduğu müasir Türkiyə Ərdoğanın rəhbərliyi altında öz həqiqi istiqamətində irəliləyir. Ancaq bu qiymətləndirmənin yalnız Türkiyənin daxili siyasəti baxımından verilməsi yuxarıda vurğulanan bütün məsələlər baxımından yetərli deyil. Çünki Ərdoğanın irəli sürdüyü “dünya beşdən böyükdür”, “daha ədalətli dünya mümkündür”, “Türkiyə əsri” kimi baxışlar və proqnozlar göstərir ki, Türkiyə Ərdoğanın liderliyi ilə qlobal siyasətin məzmun və kursunu formalaşdırır.
Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az
