Beynəlxalq sistemin prinsip və qaydalarını müəyyən edən, qlobal sülh və təhlükəsizliyi təmin edən bir qurum kimi qurulan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının əsas vəzifəsini yerinə yetirməkdə nə qədər çətinlik çəkdiyi məlumdur. Türkiyənin belə bir dövrdə təşəbbüsü ələ alması və beynəlxalq sistemin təməl prinsiplərini gücləndirməsi qlobal sülhə töhfə verəcək.
Struktur islahatlarına ehtiyac
BMT Təhlükəsizlik Şurasında veto hüququna malik beş ölkənin imtiyazlı mövqeləri və öz aralarında güc mübarizəsinin təzahürləri keçilməz struktur problemi kimi diqqəti çəkir. Bu vəziyyət BMT-nin beynəlxalq təhlükəsizliyin təmin edilməsi, insan hüquqlarının qorunması, beynəlxalq hüququn bərqərar olması, humanitar yardımların göstərilməsi və qlobal həmrəyliyin təmin edilməsi kimi məqsədlərini layiqincə yerinə yetirməsinə mane olur. Bu struktur çətinliklərinə baxmayaraq, Türkiyənin beynəlxalq hüquqa əsaslanan qlobal sistemə inamında israr etməsi onun sözünü demək hüququnu gücləndirir.
Türkiyə kimi yüksələn dövlətlər uzun müddətdir ki, BMT-nin sülh və sabitliyin təmin edilməsində çatışmazlıqlarını dilə gətirsələr də, struktur islahatlarında ciddi irəliləyiş əldə olunmayıb. İslahat baş tutmadıqca, ABŞ və Rusiya-Çin arasında qütbləşmə daha da kəskinləşdikcə, islahat səyləri də pozulur. Bu kontekstdə görürük ki, G7 və G20 kimi təşkilatlar xüsusilə iqtisadiyyat, maliyyə və ətraf mühit kimi mövzularda daha effektiv platformalar kimi önə çıxır.
Beynəlxalq sistemə töhfə
Türkiyə NATO, G20 və BMT kimi beynəlxalq sistemin əsas qurumlarına ən kritik töhfələr verən ölkələr sırasında olmaqla öz maraqlarını qorumağa çalışır. Türkiyə həm bu qurumların siyasətlərinə təsir edir, həm də bu birləşmələrin gündəmində olan qlobal məsələlərdə fəal rol oynayır. Türkiyə Ukrayna müharibəsi, iqlim dəyişikliyi, tədarük zənciri, ərzaq böhranı və enerji xətləri kimi bir çox mövzuda həm oyun qurucu, həm də oyun dəyişdirici rol oynaya bilər.
Hər iki tərəfin müharibəni davam etdirmək əzmi qarşısında Türkiyənin Ukrayna müharibəsini bitirmə səylərinin müharibənin mənfi təsirlərini azaltmaq cəhdinə çevrildiyini gördük. Əsir mübadiləsi və taxıl müqaviləsi kimi təşəbbüslərlə müharibə edən tərəflərin diplomatik iştirakını təmin edən Türkiyənin qlobal ərzaq böhranını yumşaltması BMT-nin beynəlxalq sülh və təhlükəsizlik missiyasına birbaşa töhfə kimi diqqəti cəlb etdi.
Eynilə, Türkiyə beynəlxalq enerji müxtəlifliyi və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mərkəzi ölkəyə çevrilməyə doğru irəliləyərək, beynəlxalq enerji böhranının aradan qaldırılmasına töhfə verməyə çalışır. Türkiyə Liviya ilə əldə etdiyi razılaşma ilə Şərqi Aralıq dənizində kənarda qalma səylərinin qarşısını almaqla kifayətlənmir, indi də İsraillə enerji əməkdaşlıq imkanlarını dəyərləndirərək, oyun qurmağa çalışır. Yunanıstan və İsraillə son yaxınlaşma regionda enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasına töhfə verməklə yanaşı, beynəlxalq münaqişələrin qarşısının alınmasına da xidmət edir.
Çoxqütblü sistemə doğru
Türkiyənin beynəlxalq platformalardakı fəaliyyəti onun qlobal sistemin əsas sponsoru olan ABŞ ilə münasibətlərinə də təsir edir. Tramp dövründə beynəlxalq sistemə qarşı son dərəcə skeptik münasibət bəsləyən Vaşinqtonun Baydenlə demək olar tamamilə əks mövqe sərgiləməsi Türkiyə kimi yüksələn güclərin əhəmiyyətini daha da artırdı. Birləşmiş Ştatlar liderlik etmək istəmədikdə, beynəlxalq sülhün təmin edilməsində digər regional güclərin təşəbbüsləri və riskləri daha kritik hala gəldi.
Məsələn, Əfqanıstandan çəkilən ABŞ-nin Mərkəzi Asiya geosiyasətinə lazımi maraq göstərmədiyi bir mühitdə Türkiyənin liderliyi çoxqütblü sistemdə özünə yer yaratmaq deməkdir. Eynilə Liviyada Rusiya, Afrikada da Çinlə rəqabət aparan Türkiyə Yaxın Şərqdəki normallaşma prosesləri ilə regional sabitliyə daha çox töhfə verir. Beynəlxalq sistemin təhrif və nöqsanlarını aradan qaldırmaq üçün hərtərəfli siyasət qurmaqdan uzaqlaşan ABŞ-nin istər-istəməz regional güclərə yer açdığını görürük.
Biz dəfələrlə görmüşük ki, beynəlxalq təhlükəsizliyin və sülhün təminatçısı olmaq iddiasında olan BMT-nin struktur problemləri onun əsas vəzifəsini yerinə yetirməsinə mane olur. Demək olar ki, BRICS kimi quruluşlar Qərb mərkəzli beynəlxalq sistemə alternativ olaraq çoxqütblülüyə keçid cəhdidir. Aydındır ki, qlobal siyasət çoxqütblülük institutlarının yaradılması istiqamətində keçid dövründədir. Belə keçid dövrləri Türkiyə kimi regional güclər üçün bir çox yeni imkanlar yaradır. BMT-nin gündəmində olan məsələlərin müxtəlifliyi və kritik əhəmiyyətinə nəzər saldıqda görürük ki, Türkiyə beynəlxalq sülh və sabitliyə üstünlük verməklə yanaşı, çoxqütblü sistemə keçid zamanı yaranan imkanlardan da yararlanmağa çalışır.
Asif Cəfərov
Ordu.az
