Sentyabrın 4-də Rusiya Federasiyasının Soçi şəhərində növbəti dəfə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla Rusiya Prezidenti Vladimir Putin arasında görüş keçirildi. İki lider Ankara və Moskvadan sonra ən çox Soçidə görüşür. Bu görüşün Soçidə keçirilməsinin bir neçə səbəbi var idi. Putin ilk növbədə Rusiyanın Qərblə problemlərinə görə xarici səfərlərini dayandırıb. Digər tərəfdən, Moskva hava limanlarının Ukraynaya məxsus Pilotsuz Uçuş Aparatları (PUA) tərəfindən hücuma məruz qalması və Soçiyə uçuş müddətinin qısalması da görüşün bu şəhərdə keçirilməsinə təsir edir.

Xüsusilə də ikitərəfli münasibətlər nöqteyi-nəzərindən gündəlik səfərlər çərçivəsində keçirilən görüşlərin ümumiyyətlə Soçidə baş tutduğunu görürük. Ona görə də son illərdə Soçi həm Türkiyə-Rusiya münasibətləri, həm də regional inkişaflar baxımından mühüm qərarların qəbul edildiyi bir şəhərdir. 4 sentyabr 2023-cü il tarixli görüş həm də nəticələri maraq doğuran görüş idi.

Görüşün əhəmiyyəti

Bu marağın səbəblərindən biri də bu görüşün Türkiyədə keçirilən prezident seçkilərindən sonra iki liderin ilk dəfə görüşməsidir. Bu müddətdə Türkiyənin Nazirlər Kabineti yeniləndi. Qərblə münasibətlər əvvəlkindən daha da yaxınlaşıb. Bundan əlavə, son aylarda İsveçin NATO üzvlüyünə yaşıl işıq yandırılıb. Türkiyə rəsmiləri hətta Ukraynanın NATO-ya üzvlüyündən danışıblar. Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenskinin səfəri zamanı Türkiyədəki “Azov” taboru komandirlərinin azad edilməsi də Kremlin reaksiyasına səbəb olub. Ona görə də bütün bunların Rusiya-Türkiyə münasibətlərinə təsir edib-etməyəcəyi son ayların ən maraqlı mövzularından biri idi. Üstəlik, son bir ayda Afrikada baş verən hakimiyyət dəyişikliyi və qitənin Rusiya ilə Qərb arasında yeni mübarizə meydanına çevrilməsi də regionda daha çox humanitar məqsədlər üçün mövcud olan Rusiya ilə Türkiyə arasında yeni səhifə açmaq potensialına malikdir.

Türkiyə-Rusiya ticarət əlaqələri pik həddədir

Soçi görüşün nəticələrinə nəzər salsaq, görüşdən sonra iki ölkə arasında heç bir saziş imzalanmasa da, liderlər ikitərəfli münasibətlərin bütün ölçülərini və regionda baş verən son hadisələri bir daha nəzərdən keçirdilər. Son 20 ildə inkişaf edən münasibətlər 2023-cü ildə pik həddinə çata bilər. İki ölkə arasında ticarət həcminin 2022-ci ildə rekord həddə - 69 milyard dollara çatması bu vəziyyətin mühüm göstəricisidir. Tərəflərin tezliklə 100 milyard dollarlıq hədəfə çatacağını təxmin edə bilərik.

Görünən odur ki, Türkiyə Rusiya ilə Qərb arasında Soyuq müharibə dövründən sonra yaşanan ən şiddətli qarşıdurmadan öz maraqlarına uyğun olaraq faydalanmağı bacarır. Sammitdə hər iki lider ticarətin daha çox yerli valyutalarla aparılmasının vacibliyini bir daha vurğuladılar. Görüşdə hər iki ölkənin Mərkəzi Bank rəhbərlərinin iştirakı tərəflərin bu məsələdə qətiyyətli olduğunu göstərir. Bundan əlavə, rus turistlər həm 2022-ci ildə, həm də 2023-cü ildə ən çox Türkiyəni seçir və Türkiyə üzərindən dünyanın hər yerinə uçurlar. 2023-cü ilin ilk 7 ayında Türkiyəyə təxminən 3,5 milyon Rusiya vətəndaşı səfər edib.

Enerji sahəsində əməkdaşlıq

Türkiyə Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyini qeyd etdiyi 2023-cü ildə Rusiyanın Akkuyuda tikilməkdə olan AES-ə ilk yanacağı təhvil verməsi ilə stansiya “nüvə obyekti” statusu qazandı. Beləliklə, Türkiyə nüvə dövləti olmaq yolunda mühüm addım atdı. Bu sahədə əməkdaşlıq davam etdikcə, xüsusilə Rusiyada yetişdirilən mütəxəssislər və bu sahədə inkişaf etdirilən əməkdaşlıq sayəsində Türkiyə yaxın illərdə nüvə sahəsində öz mütəxəssislərini yetişdirməyə və öz texnologiyalarını istehsal etməyə başlayacaq.

Bu kontekstdə XX əsrin əvvəllərində rus texniklərin köməkliyi ilə Türkiyədə tikilmiş tekstil, kömür, şüşə fabriklərinin sürətli inkişafı və çox keçmədən, həmin əsrin sonunda, tam tərsinə Rusiyaya ixracat həyata keçirməyə başlaması yada düşür. Rusiya Sinopda tikintisi planlaşdırılan ikinci AES-in tikintisinə də maraq göstərir.

Görüşdə müzakirə olunan mühüm məsələlərdən biri də Rusiya təbii qazının alınması və üçüncü ölkələrə ixracı olub. Bu məsələ yeni məsələ olmasa da, hər iki ölkənin marağındadır. Rusiya “Mavi axın” və “Türk axını” boru kəmərləri ilə öz qazını Türkiyəyə satmağa davam edərkən, Türkiyə Azərbaycandan və digər ölkələrdən aldığı qazla yanaşı, bu qazın da Avropaya ixracını artırmaq istəyir.

Rusiya əslində bunun əleyhinə deyil və Türkiyədə təbii qaz paylama mərkəzinin (hab) yaradılmasını dəstəkləyir. Bu prosesin sürətləndirilməsi və sistemləşdirilməsi üçün xüsusi işçi qrupunun yaradılması qərara alınıb. Bu əməkdaşlıq həm enerji sahəsində mərkəzə çevrilmək istəyən Türkiyənin, həm də müştəri axtarışında olan Rusiyanın xeyrinədir.

Qara dəniz Taxıl Dəhlizi məsələsi və Türkiyənin uğurlu vasitəçiliyi

İkitərəfli əlaqələrlə yanaşı, nəticəsi səbirsizliklə gözlənilən başqa bir məsələ də şübhəsiz ki, Qara Dəniz Taxıl Dəhlizi məsələsi idi. İyulda Rusiya daha əvvəl vəd etdiyi kimi, ərzaq məhsullarının satışına qarşı sanksiyaları ləğv etmədiyi üçün Taxıl Dəhlizi Sazişindən çıxdı. O vaxtdan etibarən Ankara Rusiyanı bu qərardan çəkindirmək üçün bir neçə dəfə cəhd edib.

Soçidə keçirilən sammitdə bu məsələ gündəmə gətirilsə də, hələlik konkret nəticə yoxdur. Belə bir nəticə gözlənilmirdi. Çünki Putin və digər Rusiya rəsmiləri əvvəlki görüşlərdə Rusiyaya verilən vədlərin heç birinin yerinə yetirilmədiyini təkidlə bildirirlər. Bunlardan ən mühümü Rusiya taxıl məhsullarının ixracına icazə verilməsi və Rusiyanın ən böyük kənd təsərrüfatı bankı olan “Rosselxozbank”ın beynəlxalq SWIFT sisteminə yenidən daxil edilməsidir.

Rusiya Ukrayna taxılının əhəmiyyətli hissəsinin Afrika qitəsi əvəzinə Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrinə getməsindən haqlı olaraq qəzəblənir. Görüşdən sonra diqqət çəkən məsələlərdən biri də Ərdoğanın Ukraynanın yanaşmasını yumşaltmalı olduğunu deməsi olub. Ankara ümumən Taxıl Dəhlizi məsələsində Rusiya ilə razılaşır. Əslində, Rusiya və Türkiyə bu məsələdə birgə işləməyə davam edəcək.

Tərəflər 1 milyon ton rus taxılının Türkiyə üzərindən Afrikaya göndərilməsi məsələsini müzakirə etdiyi kimi, Ərdoğan da yaxın günlərdə keçiriləcək Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Baş Assambleyasına məsələ ilə bağlı yeni həll təkliflərini təqdim edəcək. Ərdoğanın bu mövzuda nəticə əldə etmək şansı yüksəkdir. Çünki Vladimir Putin danışıqlara hazır olduqlarını və Türkiyənin bu məsələdə vasitəçiliyinə qarşı olmadıqlarını bildirib. Son zamanlar həm Aİ liderləri, həm də BMT rəsmiləri Rusiya ilə taxıl məsələsini müzakirə etmək istəyirlər.

Türkiyənin nüfuzu, bölgədə sülh və sabitliyin təmin edilməsi, ən əsası ehtiyacı olan coğrafiyalara taxılın çatdırılması kimi mövzularda Türkiyənin vasitəçiliyinin uğurlu olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Soçidə keçirilən görüş göstərdi ki, Türkiyənin təkcə Taxıl Dəhlizi ilə bağlı deyil, həm də regionda sülhün təmin edilməsi ilə bağlı tərəfləri masaya oturtmaq və nəticə əldə etmək şansı var.

Soçidə keçirilən görüşdə şübhəsiz ki, digər regional və qlobal məsələlər də müzakirə olunub. NATO-nun genişlənməsi, Suriya və Afrikadakı son hadisələr də müzakirə olunan əsas məsələlərdəndir. Bütün bu sahələrdə iki ölkənin yanaşmaları fərqli olsa da, önəmli olan tərəflərin bu məsələlərdə qarşılıqlı maraqlarının fərqində olmasıdır. Ona görə də NATO-nun genişlənməsi, Türkiyənin Ukrayna üzvlüyünü elan etməsi, Türkiyə ilə Qərb arasında gərginliyin başlaması kimi məsələlər bugünkü şəraitdə ikitərəfli əməkdaşlığa xələl gətirə və ya dəyişdirə biləcək məsələlər deyil.

Bu, hər iki ölkənin bir-birinə ehtiyacı ilə bağlıdır. Bu gün Türkiyə Rusiya üçün dünyaya açılan qapıdırsa, Rusiya da xüsusilə iqtisadiyyat sahəsində Türkiyənin öz layihələrini həyata keçirməsində mühüm rol oynayan bir ölkədir.

Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az