1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması, soyuq müharibənin başa çatması və ikiqütblü dünya nizamının aradan qalxması ilə bütün dünyada ciddi qeyri-müəyyənliklər yarandı.
Xüsusilə 11 sentyabr hücumlarına məruz qalan ABŞ-nin yeni minillikdə yürütdüyü birtərəfli və müdaxiləçi siyasəti digər dövlətləri də qorxuya salıb. Bu perspektiv Tramp administrasiyası dövründə pik həddə çatıb. Birləşmiş Ştatlar təkcə rəqiblərinin deyil, müttəfiqlərinin üstünlüklərini, narahatlıqlarını və maraqlarını görməməzliyə vurdu. Bunun üzərinə yeni hegemon anlayışın və iyerarxik dünya nizamının qurulub-qurulmayacağı müzakirə olunmağa başladı.
Lakin ABŞ-nin qlobal hegemonluğun tələblərini yerinə yetirmək istəməməsi və xüsusilə qlobal ictimai malların tədarükündə həvəssiz olmasından sonra qeyri-Qərb dövlətlərinin öz siyasətlərini fərqliləşdirməyə başladığı görüldü. Bu mənada Çin və Rusiya ilk növbədə iki qlobal aktor kimi ön plana çıxdı. Qərb dövlətlərinin artıq hörmət etmədiyi Rusiya öz əvvəlki ləyaqətini qaytarmaq, Çin isə qlobal maraqlarını qorumaq və davam etdirmək üçün anti-Qərb siyasətləri yürütməyə başladı.
Hegemon və hegemonun rəhbərlik etdiyi qlobal miqyaslı beynəlxalq təşkilatlar qlobal problemlərin həllində təsirsiz hala düşdükcə orta ölçülü dövlətlər fərqli reaksiyalar göstərməyə başladılar. Qlobal və regional təhlükələrə qarşı təkbaşına və yaxud birlikdə tədbirlər görməyə başladılar. Nəticədə müxtəlif regionlarda və qitələrdə mövcud regionallaşma strukturları gücləndirilib və ya yeniləri inkişaf etdirilib. Beynəlxalq problemlərin həlli və qlobal güclərin dağıdıcı təsirlərindən xilas olmaq üçün başlanan regionallaşma prosesləri həm qlobal güc rəqabətinin sərtliyini yumşaldıb, həm də regional güclərin beynəlxalq siyasətdə daha müstəqil siyasət yürütməsinə şərait yaradıb.
2020-ci ilin sonunda Yaxın Şərqdə başlayan normallaşma prosesi də bu regionallaşma ehtiyacının tələbi kimi qəbul edilə bilər. Ərəb üsyan və inqilablarından sonra bölgədəki bütün ərəb dövlətləri ciddi güc itkisi yaşadılar və bəzi dövlətlərdə siyasi sistem çökdü, Qərb dövlətləri isə işə qarışaraq yeni regional sistem qurmağa cəhd etdilər. ABŞ-nin rəhbərliyi ilə müəyyən böhran nöqtələrinə müdaxilələr edildi, regional dövlətlər arasında münasibətlər yenidən müəyyən edildi və nəticədə “qlobal ittifaq” adlanan ABŞ-nin himayəsi altında İsrail dövlətinin mərkəzində olduğu və bütün ərəb dövlətlərinin iradəsinin sıfırlandığı yeni regional nizamın ilk addımları atıldı.
Bu yeni sistemdə Türkiyə Yaxın Şərqdə tək buraxıldı, onu regional siyasətdən sıxışdırmağa çalışıldı. Qəribədir ki, müttəfiq kimi görünən Körfəz dövlətləri öz iradələrini sıfıra endirərək, təkbaşına müstəqil siyasət yürüdə bilmədilər. Co Baydenin ABŞ-də hakimiyyətə gəlməsi və onun inkişaf etdirdiyi marginallaşdırıcı və hədələyici ritorikadan sonra bütün region ölkələri xarici siyasətlərini yenidən qurdular.
Əvvəlcə Körfəz ölkələri arasında, sonra Körfəz və ərəb dövlətləri ilə digər regional dövlətlər arasında, sonda da bir-biri ilə problemi olan regional güclər arasında münasibətlərin normallaşması prosesi başladı. Əvvəlcə ikitərəfli münasibətlərdə gərgin olan məqamlar sıralandı, daha sonra yeni əməkdaşlıq platformaları yaradıldı.
Region dövlətləri əvvəlcə daxili siyasətlərində institusionallaşma və konsolidasiya fəaliyyətlərini sürətləndirdilər. Dövlət qurumları yenidən quruldu, iri infrastruktur layihələri hazırlandı, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə nail olundu, insanların tələblərinə daha diqqətlə yanaşıldı, ayaq üstə durmağın yolları axtarıldı. Xarici siyasətdə demək olar ki, bütün regional dövlətlər öz meyllərini şaxələndirdilər.
Bir tərəfdən, onlar öz xarici siyasət tərəfdaşlarını şaxələndirdilər və müxtəlif dövlətlərlə çoxtərəfli əlaqələri inkişaf etdirdilər. Digər tərəfdən, xarici siyasətlərinin məzmununu şaxələndirərək, müxtəlif sektorlarda müxtəlif aktorlarla əməkdaşlıq edərək çoxölçülü əlaqələr qurdular. Başqa bir tərəfdən, fərqli kimliklərindən istifadə edərək və bunları arbitraj məqsədilə tətbiq edərək müxtəlif hökumət qrupları ilə əməkdaşlıq proseslərinə başladılar. Beləliklə, Yaxın Şərq dövlətləri qlobal aktorlardan asılılığını qırmağın və azaltmağın mümkün olduğunu gördülər. Region dövlətlərinin qlobaldan asılılığı onların öz aralarında inkişaf etdirdiyi qarşılıqlı asılılıq ilə əvəz olunmağa başladı.
Körfəz səfərinin mənası
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın 17-19 iyul tarixləri arasında üç körfəz ölkəsinə (Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) və Qətər) son səfəri bu çərçivədə həyata keçirilib və bu səfərin ikitərəfli münasibətlərə, regional siyasətə və qlobal miqyasda əhəmiyyətli təsirləri olub və olacaq. Aşağıda Ərdoğanın səfərini bu üç fərqli kontekstdə qısaca dəyərləndirməyə çalışacağıq.
Ərdoğanın Körfəz ölkələrinə səfərinin tərəflərin ikitərəfli münasibətlərinə ciddi müsbət təsir göstərməsi qaçılmazdır. Birincisi, tərəflər arasında ticarət həcminin artırılması və ticarət məzmununun şaxələndirilməsi çox vacibdir. Türkiyə ilə Körfəz ölkələri arasındakı əlaqələr ikitərəfli ticarətlə yanaşı, yeni ölçülər qazandı. Körfəzin iqtisadi aktorları Türkiyəyə investisiyalarını artırıb. Türkiyənin iqtisadi aktorları Körfəzdə yeni açılışlar edib. Məsələn, Türkiyənin dünyaca məşhur Pilotsuz Uçuş Aparatı (PUA) istehsalçısı “Baykar” ilə Səudiyyə Ərəbistanının müvafiq qurumu arasında Türkiyə tarixində ən böyük müdafiə sənayesi müqaviləsi imzalanıb. Türkiyə ilə BƏƏ arasında təxminən 51 milyard dollarlıq maliyyə və iqtisadi müqavilələr imzalanıb.
Beləliklə, Türkiyə şaxələnmiş iqtisadiyyatının daha da böyüməsinə töhfə verəcək ixrac bazarlarına çıxa biləcək, Körfəz ölkələri isə xüsusilə müdafiə sənayesi məhsullarında Qərb dövlətlərindən asılılığını azalda biləcək. Ərdoğanın səfərinin regional təsirləri də əhəmiyyətli olacaq. Çünki bu səfər region dövlətləri arasında münasibətləri sabit müstəviyə daşıyacaq, üç illik normallaşma prosesindən kənara çıxacaq və regional nizamın bərqərar olması gözləntilərini artıracaq. Bu məqamda bir neçə vacib məqam önə çıxır.
Əvvəla, regional dövlətləri qlobal aktorların birtərəfli və müdaxiləçi siyasətləri qane etmir. Regional dövlətlər qlobal aktorlara etibar etmirlər, çünki onlar haqlı olaraq hər an qlobal marketinq və ya münaqişələrin subyekti və qurbanı ola biləcəklərini düşünürlər. ABŞ ilə digər Qərb dövlətləri və qeyri-Qərb qlobal aktorları arasında yaranan gərginlikdə tərəf olmaq istəməyən Türkiyə və Körfəz ölkələri aralarındakı gərginliyə son qoyaraq əməkdaşlıq sahələrinin inkişafına üstünlük verirlər. Bu səfərlə məsələn, Körfəz ölkələri müdafiə sənayesi məhsullarında çətinlik çəkən və şərti satış edən Qərb dövlətləri əvəzinə Türkiyə kimi ölkələrə üz tutur.
İkincisi, onlar bilirlər ki, regional problemləri ancaq regional aktorlarla əməkdaşlıq etməklə həll etmək olar. Qlobal aktorların tərəf olduğu və iştirak etdiyi Suriya və Liviya böhranları kimi regional problemlərin həlli daha da çətinləşir. Aralarındakı gərginliyi azaldan Türkiyə və Körfəz ölkələri başda Yəmən, Liviya və Suriya olmaqla regional böhran nöqtələrində əməkdaşlıq edə bilər. Ən azından regionda zorakılıq spiralına son qoymaq üçün onların birlikdə işləməsi ehtimalı daha yüksəkdir.
Üçüncüsü, Türkiyə ilə Körfəz ölkələri arasında münasibətlərin inkişafı Şərqi Aralıq dənizindəki balanslara dərindən təsir edəcək. Türkiyənin son zamanlar regional tənhalığından istifadə edən Yunanıstan təkcə Misir və İsraillə deyil, Körfəz ölkələri ilə də əməkdaşlığı inkişaf etdirərək Türkiyəni Şərqi Aralıq dənizində tənhalığa məhkum etmək istəyirdi. Türkiyənin xərclərini tək öz üzərinə götürərək həyata keçirdiyi müqavimət siyasəti Türkiyə əleyhinə inkişafın qarşısını aldı. Ancaq Türkiyənin Yaxın Şərqdə normallaşma prosesi ilə Şərqi Aralıq dənizində Yunanıstan mərkəzli Türkiyəyə qarşı inkişaf edən ittifaq da özbaşına dağıldı. Bundan sonra Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ kimi Körfəz ölkələri Yunanıstanla münasibətlərində Türkiyəni də nəzərə alaraq hərəkət edəcəklər.
Nəhayət, Ərdoğanın son Körfəz səfərinin də qlobal təsirləri olacaq. Bu yaxınlarda NATO-nun Vilnüs sammitində Türkiyə ilə Qərb dövlətləri arasında yeni səhifə açan Ərdoğan bu səfərlə yanaşı, Körfəz ölkələri ilə də yeni səhifə açdı. Bir ayağı Qərbdə, digər ayağı Şərqdə olan Türkiyənin əhəmiyyəti getdikcə artır. Digər tərəfdən də əhəmiyyətini artırır. Qərbin müttəfiqi hesab edilən Türkiyənin Şərqdəki əhəmiyyəti daha böyükdür. Bənzər şəkildə Yaxın Şərqdə hörmət edilən Türkiyəyə Qərbdə də hörmət ediləcək. Bir sözlə, Türkiyənin Yaxın Şərqdə atdığı bu tarixi addımların Qərbdə də bir qarşılığı olacaq.
Digər tərəfdən, ABŞ-nin müdaxiləçi və birtərəfli siyasətindən narahat olan region dövlətləri ABŞ-nin regiondan nisbi olaraq çəkilməsindən və bölgəyə marağının azalmasından sonra regionda nüfuz sahibi olmağa çalışan digər qlobal aktorlarla əlaqələri inkişaf etdirməyə çalışır, digər tərəfdən, Körfəz ölkələri Türkiyə kimi bölgənin ağır çəkili aktorları ilə münasibətlərinə xüsusi önəm verir. Ona görə də qlobal aktorların nisbi təsirlərini itirdiyi regionallaşma prosesində Türkiyə və Körfəz ölkələri münasibətlərini yaxşılaşdıraraq qlobal aktorlardan asılılığı azaltmağa çalışırlar.
Firuz Bağırov
Ordu.az
