Səudiyyə Ərəbistanı və İran Çinin vasitəçiliyi ilə diplomatik münasibətləri normallaşdırmaq qərarına gəliblər. Çinin vasitəçi rolunun ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki rolunu azaltmaq siyasətinin təbii nəticəsi olduğunu söyləmək mümkündür. Çinin bu addımının məcazi bir addım olması, yoxsa bölgədəki boşluğu daimi olaraq dolduracağı mənasını verməsi qarşıdakı dövrdə önəmli müzakirə mövzularından biri olacaq.
Bir-birinə güvənməyən və vəkalət müharibələrinin tərəfi olan bu iki ölkəni bölgəyə gətirmək mühüm təhlükəsizlik təminatları tələb edir. Vaşinqtonun mümkün İran hücumuna qarşı tam müdafiə vəd etməkdən çəkindiyi Ər-Riyada Pekinin bu zəmanəti verməsi mümkündürmü? Amerika Yaxın Şərqdəki liderlik rolundan imtina etdiyini desə də, bu rolu Çinə təhvil vermək ehtimalı qarşısında susacaqmı?
Bayden administrasiyası, görünür, İranla nüvə sazişini dirçəltmək cəhdindən faktiki olaraq imtina edib. Obamanın nüvə sazişi İranla son nəticədə normallaşmağı hədəfləyirdi, lakin Trampın sazişdən çıxması bu ehtimalı aradan qaldırıb. Prezident olan kimi razılaşmaya qayıtmaqda tərəddüd edən Bayden bildirib ki, İranın uranın zənginləşdirilməsində irəliləyişinə görə, yeni şərtləri nəzərə alan bir razılaşma əldə edilməlidir. Avropalılar çox təzyiq göstərsələr də, razılığa o qədər də həvəsli olmayan İran ABŞ tərəfdən kifayət qədər stimul olmadığından prosesin zamanla uzadılmasına üstünlük verib.
Vaşinqtonun açıqlamalarına baxdıqda onun uranın zənginləşdirilməsindən çox nüvə bombalarına diqqət yetirən bir dildən istifadə etdiyi görünür. Əvvəlki administrasiyalardan fərqli olaraq, Bayden administrasiyası İranın nüvə qabiliyyətindən daha çox bombanın əldə edilməsini “qırmızı xətt” kimi vurğulayır. Beləliklə, yeni nüvə razılaşmasına nail olmaq üçün təzyiqləri azaldan administrasiya İsrail və Konqres balanslarını nəzərə alaraq İrana ciddi güzəştlər tələb edəcək bir yoldan yayınır. Bu yolla İranla nüvə anlaşması naminə ağır siyasi güzəştlərə getməkdən yayınan Bayden administrasiyası vəziyyəti idarə edərək Yaxın Şərqdə tarazlığı dəyişəcək addımdan da uzaqlaşır.
Aydındır ki, administrasiyanın İran məsələsində strateji hədəfi daraltma siyasəti onun Yaxın Şərq siyasətindəki strateji geri çəkilmə siyasəti ilə uyğun gəlir. Regional təhlükəsizliyə sərmayə qoymasının yük olduğunu və bunun Çinə fayda gətirdiyini nəzərə alan ABŞ uzun müddətdir ki, Yaxın Şərqdəki liderlik rolundan uzaqlaşmaq qərarını həyata keçirir.
2008-ci il iqtisadi böhranı ilə Əfqanıstan və İraqda dövlət quruculuğu layihələrindəki məyusluq bu siyasəti üzə çıxarıb. Obama İranla münasibətləri normallaşdıraraq regionun digər problemlərindən uzaq durmaq istəyirdi. Tramp İrana təzyiq siyasəti və İsrail-Ərəb münasibətlərinin normallaşdırılması ilə içəridəki yevangelistləri razı salmağa çalışırdı. Bayden Əfqanıstanı tərk edərək və İranla razılığa gəlmək üçün minimum səy göstərərək xərclərin azaldılması siyasətini davam etdirirdi. Hər üç administrasiya Yaxın Şərqə rəhbərlik etmək iddiasından imtina edən siyasət yürüdürdü.
Səudiyyə Ərəbistanı ilə münasibətlərdə Qaşıqçı cinayəti və Yəmən vətəndaş müharibəsi kimi mühüm dönüş nöqtələri olub. Baydenin ittiham etdiyi Ər-Riyadla dərin etimad böhranı var idi. Vaşinqtonun İrana qarşı səudiyyəliləri qoruyacağına da hamı şübhə ilə yanaşırdı. Səudiyyəlilərlə güclü əlaqələrə baxmayaraq, Baydenin Məhəmməd bin Salmanla yumruq toqquşdurması ona neft qiymətləri ilə bağlı istədiyini əldə etmək üçün kifayət etmədi. Bir çox regional liderlər kimi, Məhəmməd bin Salman da bilirdi ki, Birləşmiş Ştatlar bölgədəki çəkisinə baxmayaraq, xərc çəkmək istəmir. Ər-Riyadın nöqteyi-nəzərindən Vaşinqtonun İrana qarşı tam təminat verməkdən imtina mesajı aydın idi və alternativlər axtarmağın vaxtı çatmışdı.
Əslində, ABŞ-ın Yaxın Şərqin baha başa gələn problemlərinə vaxt itirmək əvəzinə əsas rəqibi Çinə fokuslanmaq siyasətinin nəticələrinin olacağı təbii idi. Bu nəticələrdən ən əhəmiyyətlisi region ölkələrinin ABŞ-ın tənzimləməsinə ehtiyac olmadan ikitərəfli problemlərini bir-biri ilə danışaraq həll etmələri zərurəti idi. Digər nəticə isə Rusiya və Çinin Qərblə üz-üzə qaldığı bir vaxtda iki tərəf arasında balans axtarışı oldu. Region ölkələri arasında diplomatiyanın güclənməsi və qlobal güc mübarizəsində balans axtarışı hətta Yaxın Şərq üçün də müsbət nəticələr verə bilər.
Bununla belə, Çinin Səudiyyə-İran normallaşmasında vasitəçi kimi debüt etməsinin müsbət nəticə verib-vermədiyini sual etmək lazımdır. Onu da xatırlamaq lazımdır ki, Çinin bu addımı son həftələrdə ABŞ-ı birbaşa tənqid etmək üçün özünə inam nümayiş etdirdiyi bir mühitdə baş verib. Qarşımızda ABŞ-ın Çinin casus şarını vurmasını birbaşa tənqid edən, Rusiyaya yaxınlaşaraq hərbi yardım mərhələsinə gələn, Tayvana silah satışına qarşı sərt ifadələr işlədən, Sinin üçüncü dövründə ordunu “polad divara” çevirməyi vəd edən bir Çin var.
Ukrayna sülh planı təklif etdikdən iki həftə sonra Səudiyyə Ərəbistanı və İran kimi müxalif qüvvələri bir araya gətirən Çindir. ABŞ-ın Yaxın Şərqdən çəkilməsini fürsətə çevirməyə çalışan, lakin regional tarazlıqları yaxşı başa düşməsi şübhə doğuran Çin var. Onun qarşısında Yaxın Şərqdə xərcləri azaltmaq istəyən, lakin Çinin regional liderlik iddiası ilə mübarizə aparmağın qaçılmaz olduğunu bilən ABŞ dayanır.
Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az
