Çinin Arktika Dilemması
Bu gün Çin rəsmiləri və ekspertləri arasında aydın konsensus var ki, Çin Arktika bölgəsinə doğru genişlənməlidir. Çin təhlükəsizlik ekspertləri uzun müddətdir ki, milli rəhbərliyi yeni “strateji sərhədlərdə” Çinin maraqlarını təmin etmək üçün lazımi imkanları inkişaf etdirməyə çağırıblar. Xüsusilə mötəbər mənbə, Çin Milli Müdafiə Universitetinin Hərbi Strategiya Elmi dərsliyi hətta Qütb bölgələrinin “Çinin milli maraqlarının genişlənməsinin əsas istiqaməti”ndən başqa bir şey olmadığını iddia edir.
Si Cinpin administrasiyası Arktika bölgəsinin strateji əhəmiyyətini rəsmən etiraf edib. 2014-cü ildə Çin Dövlət Okean Administrasiyasının direktoru Liu Ciqui bəyan etdi ki, Çin 2035-ci ilə qədər özünü əsl “qütb böyük dövləti” kimi qurmağı planlaşdırır. 2017-ci ildə “Qütb İpək Yolu” Kəmər və Yol Təşəbbüsünə əlavə edildi. 2018-ci ildə Çinin Arktika Siyasəti üzrə ilk rəsmi sənədi dərc edildi və Çinin Arktika regionunda təhlükəsizliyin təşviqi kimi “vacib missiyanı” üzərinə götürdüyünü iddia etdi.
Çin Arktika gücünə çevrilmək istəyir, bəs necə? Şimal Buzlu Buzlu Okeanının böyük hissəsi beş sahilyanı dövlətin, Kanada, Danimarka (Qrenlandiya vasitəsilə), Norveç, Rusiya və ABŞ-ın yurisdiksiyasına düşür və bu, BMT-nin Hüquq Konvensiyasına əsasən Çinin istismarı üçün dənizin yalnız kiçik bir hissəsini buraxır. Bundan əlavə, çinli ekspertlər tez-tez Arktikanın böyük dövlətlərinin öz “həyətləri”ni qısqanclıqla qoruduqlarından və yeni gələnlərin girişinə icazə vermədiklərindən şikayətlənirlər.
Hərbi Strategiya Elmi həddindən artıq ehtiyatlı olmağı təklif edir və Çinin Arktikaya doğru genişlənməsinin Çinin daha geniş strateji maraqlarına və diplomatik münasibətlərinə zərər verə bilməyəcəyini vurğulayır. Ancaq hərbi gücün lüzumsuz şəkildə şişirdilməsi onsuz da məşhur olan “Çinin Arktika təhlükəsi nəzəriyyələrini” qidalandıracaq.
Bu problemi həll etmək üçün Sun Kay və Li Zhenfu kimi bir çox yaxşı Çin Arktika ekspertləri Çinin Arktikada çoxqatlı, hərtərəfli strategiya qəbul etməsini təklif etdilər. Bu nöqteyi-nəzərdən Çin diplomatiya, iqtisadi və elmi əməkdaşlıq alətlərindən istifadə etməklə, eyni zamanda Arktikadakı hərbi imkanlarını gücləndirməklə, ehtiyatlı və səbrlə regional mövcudluğunu və təsirini genişləndirməlidir.
Siyasi və diplomatik silahlara gəldikdə, strategiya Çinin Arktika idarəçiliyində fəal iştirak edərək və yeni norma infrastrukturu yaratmaqla qanuni mövcudluğunu yaratmağı təklif edir. O, həmçinin bu cür iddiaları dəstəkləmək üçün simpatik şəxslər və qurumlardan ibarət Arktika “dostlar dairəsini” qidalandırmaq üçün qeyri-rəsmi diplomatiyadan istifadə etməlidir. Qütb İpək Yolunun iqtisadi qolu ilə belə bir strategiya Çinin Arktikada mövcudluğunu infrastruktur investisiyaları və Arktika dəniz zolaqlarından istifadənin artırılması yolu ilə genişləndirməsini, hətta bu cür investisiyalar ilkin olaraq əhəmiyyətli gəlir gətirməsə belə, nəzərdə tutur. Elm adamları regionda qanuni fiziki forpostlar əldə etmək üçün Arktika dövlətləri ilə elmi əməkdaşlığı genişləndirmək istəyirlər. Qeyd olunur ki, elmi postlar və ekspedisiyalar “hərbi-mülki birləşmə” vasitəsilə Çinin Arktikada hərbi mövcudluğunun əsasını təşkil etməlidir.
Arktikaya doğru belə hərtərəfli genişlənmə yolu ilə Çin uzunmüddətli perspektivdə Arktikada güclü mövcudluq inkişaf etdirməlidir ki, bu da son nəticədə regionda hərbi qüvvələrinin açıq istifadəsini belə qanuniləşdirə bilər.
Çin Arktika strategiyasını hərtərəfli genişlənmə baxımından açıq və ya rəsmi şəkildə tərtib etməsə də, müşahidə olunan Çin davranışı ekspert müzakirələrində təklif olunan yanaşma ilə üst-üstə düşür. Bu, hərtərəfli strategiyanın yaxşı işlənib hazırlanacağını və ya müxtəlif iqtisadi və elmi layihələrin gizli, Makiavel planına uyğun olaraq müxtəlif agentliklər arasında əlaqələndiriləcəyini nəzərdə tutmur. Əvəzində, Çinin 2035-ci ildə Qütbün böyük dövləti kimi üstünlük verdiyi region dövlətinə dair qeyri-müəyyən bir baxış mövcuddur, lakin müxtəlif aktorlar onun qurulmasında öz, tez-tez ziddiyyətli və şəxsi maraqları olan yollarla iştirak edirlər.
Finlandiya Çinin Arktikaya hərtərəfli yanaşması ilə bağlı maraqlı bir nümunə təqdim edir, bu da Çinin diplomatik, iqtisadi və elmi addımlarını nümayiş etdirir. Pekinin nöqteyi-nəzərindən Finlandiya Arktikanın hərtərəfli genişlənməsi üçün optimal Qərb tərəfdaşı kimi görünür. Finlandiyanın Çinin “əsas maraqlarına” qarşı həssas qaldığı və Çinin Finlandiyaya qarşı siyasətində qarşılıqlı mülayimlik nümayiş etdirdiyi üçün ikisi arasında diplomatik münasibətlər rəvan inkişaf edib. 2017-ci ildə Finlandiyaya səfəri zamanı Si Cinpin hətta bu əlaqələri “ölçüsü, mədəniyyəti və inkişaf səviyyəsi baxımından fərqli olan iki ölkə arasında dinc yanaşı yaşama və dostluq mübadiləsi üçün nümunə” kimi qiymətləndirmişdi. Sinin səfəri zamanı təqdim olunan birgə bəyannamədə Çin və Finlandiya Arktika regionu daxilində “iqtisadi və texnoloji əməkdaşlığı intensivləşdirməyə” söz verdilər. Müsbət praqmatizmin bu diplomatik impulsu altında sənaye, infrastruktur, turizm, mədəniyyət və qış idmanı sahələrində bir çox əməkdaşlıq layihələri başladıldı, habelə onların təhlükəsizliklə bağlı mümkün təsirləri barədə məlumatlar çox azdır.
Çinin hərtərəfli strategiyasının iqtisadi qoluna gəlincə, Finlandiyada çinli investorların iştirak etdiyi ən diqqətəlayiq və iddialı Arktika layihəsi, şübhəsiz ki, “Arktika Dəhlizi” layihəsi olub. Dəhliz Norveçin Kirkenes şəhərindən Finlandiyanın Rovaniemi şəhərinə və mövcud dəmir yolları vasitəsilə Helsinkiyə yeni dəmir yolu bağlantısı vasitəsilə Qütb İpək Yolunu Mərkəzi Avropa bazarı ilə birləşdirəcək. Oradan dəmir yolu yeni dənizaltı tunel vasitəsilə Tallinnə və daha geniş Avropaya doğru davam edəcəkdi. Çin dövlət fondları və tikinti şirkətləri ilə müqavilələr imzalansa da, dəhlizin iqtisadi məqsədəuyğunluğu ciddi sual altındadır. Şübhəli iqtisadi səmərəliliyi olan əlaqə layihələri yalnız başqa formalarda dəyər təmin etdikdə məna kəsb edə bilər.
Qütb İpək Yolunun Avropa bazarlarına mümkün Arktik qapısı kimi yerləşməsi ilə yanaşı, Finlandiya meşə sənayesi ilə də tanınır. Çinli investorlar üçün Arktikanın bioiqtisadiyyat sektoru xüsusi maraq doğurur. 2016-cı ildən Çinin “Sunshine Kaidi” Yeni Enerji Qrupu Kemidə biodizel emalı zavoduna sərmayə qoymağı planlaşdırır. Elə həmin il Çin dövlətinə məxsus “CAMC Engineering” şirkəti “Kemijärvi Boreal Bioref” layihəsində əsas maraqlı tərəf oldu.
Elmi sahəyə gəlincə, bəzi Çin-Fin Arktika elmi layihə planlarına start verilib. 2018-ci ildə Çin nümayəndə heyətinin Şimal Qütbünə elmi ekspedisiyalar aparmaq üçün Finlandiya Laplandiyasında, kiçik Kemijärvi şəhəri yaxınlığında kiçik bir hava limanı almaq və ya icarəyə götürmək istədiyi bildirilirdi. Çinin Helsinkidəki səfirliyinin hərbi attaşe köməkçisinin də daxil olduğu nümayəndə heyəti ağır təyyarələrin yerləşdirilməsi üçün mövcud uçuş-enmə zolağının genişləndirilməsini, yeni aeroport binalarının və tədqiqat obyektlərinin tikintisini planlaşdırıb. Bundan əlavə, Finlandiya Meteorologiya İnstitutu və Çin Elmlər Akademiyası (CAS) 2018-ci ildə Finlandiyanın Sodankyla şəhərində (Tekniikka &Talous) Arktika Kosmosunun Müşahidələri və Məlumat Paylaşımı üzrə Birgə Tədqiqat Mərkəzinin yaradılması barədə razılığa gəlib. Tədqiqat mərkəzi 2016-cı ildə İsveçin Kiruna şəhərində qurulan Çinin ilk xaricdəki yerüstü peyk stansiyasına bənzər məsafədən zondlama və naviqasiya peykləri üçün yerüstü stansiyaları təmin edə bilər. Təxminən eyni zamanda, özəl Finlandiya müəssisəsi, “North Base” yerüstü stansiyaların inkişafı üçün imkanlar axtarırdı.
Uğursuz Vədlər
2010-cu illərdə “neytral” Finlandiya optimal tərəfdaş kimi görünürdü, çünki Çin Arktika bölgəsinə doğru genişlənməyə və özünü əsl Qütb böyük dövləti kimi təsdiq etməyə çalışırdı. Hərtərəfli genişlənmə yolu ilə Finlandiya bəlkə də Çin və Avropanı birləşdirən və məlumatların toplanması və Şimal qütbünə doğru ekspedisiyalar üçün əsaslar təmin edən Arktika körpüsü kimi nəzərdə tutulmuşdu. İkili istifadə potensialına görə, sonuncular kəşfiyyat və naviqasiya məlumatları təmin etməklə Çinin Arktika hərbi genişlənməsində də mühüm funksiya yerinə yetirəcəkdi.
Bu baxışın genişliyinə baxmayaraq, demək olar ki, konkret heç nə həyata keçirilməyib. Arktika dəmir yolu Lapland regional planından silinib və Çin investorlarının iştirak etdiyi digər iqtisadi layihələr dayandırılıb və ya tamamilə ləğv edilib. Eyni şəkildə, Kemijärvi hava limanı və Sodankyla peyk stansiyaları ilə bağlı planlaşdırılan elmi layihələr, eləcə də özəl peyk layihəsi təhlükəsizlik səbəbi ilə Finlandiya səlahiyyətliləri tərəfindən bloklandı. Maneələr Finlandiya və qonşu ölkələrdə Çinin Arktikada iştirakı ilə bağlı potensial təhlükəsizlik risklərinə artan diqqəti izlədi.
Nəticə
İrəliyə baxanda Qütb İpək Yolunun perspektivləri zəif görünür. Rusiya 2022-ci ilin fevralında Ukraynaya hücum etdikdən sonra Arktikada geosiyasi vəziyyət kəskin şəkildə dəyişdi. Çinin Putinin aqressiyasını tənqid etmək istəməməsi səbəbindən onun Arktika dövlətləri arasında imici əhəmiyyətli dərəcədə pisləşib və gələcək əməkdaşlığı çətinləşdirib. Digər Aİ ölkələrində olduğu kimi, Finlandiyada da son aylarda Çindən asılılıqla bağlı ictimai müzakirələr intensiv xarakter alıb. Qeyd edək ki, Baş nazir Sanna Marin demokratik ölkələri Çinlə bağlı “sadəlövhlük”dən çəkinməyə çağırıb.
Bu hadisələrə görə Çinin hərtərəfli yanaşması Rusiyadan başqa bütün Arktika ölkələrində ciddi maneələrlə üzləşmiş kimi görünür. Hətta orada da ikinci dərəcəli sanksiyalar Şimal-Şərq keçidi ilə daşınma da daxil olmaqla, Çin-Rusiya Arktika layihələrinin əksəriyyətini dayandırıb. Buna baxmayaraq, daha uzun müddət ərzində Rusiyanın Ukraynada uğursuz müharibəsi Çinə Arktika maraqlarını inkişaf etdirmək üçün yeni imkanlar verə bilər. Rusiya inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar arasında demək olar ki, tamamilə təcrid olunmaqla, ciddi iqtisadi və geosiyasi problemlərlə üzləşir ki, bu da Çindən artıq əhəmiyyətli dərəcədə asılılığını xeyli artırıb. Bundan əlavə, Çin Rusiya-Ukrayna müharibəsindən güzəştli qiymətə artan enerji, taxıl və digər əmtəələrin tədarükü hesabına artıq qazanc əldə edib və Çin telekommunikasiya şirkətləri regional bazar liderləri olan “Nokia” və “Ericsson”un Rusiyadan çıxmalarını gözləyirlər.
Çin öz geoiqtisadi əzələlərindən istifadə etməklə yanaşı, Rusiyanın müharibə səylərinə verdiyi dəstəyə görə müəyyən kompensasiya gözləyə bilər. Vladimir Putinin “xüsusi hərbi əməliyyatı” başlamazdan bir neçə gün əvvəl o və Si Cinpinq dostluqlarının “hüdudu olmadığını” bəyan etdilər və digər məsələlərlə yanaşı, Arktika əməkdaşlığını artıracaqlarına söz verdilər. Müharibə uzandıqca və Rusiyanın təcrid vəziyyəti dərinləşdikcə, Çin Rusiyanın Şimal-Şərq keçidində sərt qaydalarının yumşaldılmasını xahiş edə və ya nüvə sualtı qayıqları ilə Arktika limanlarına getmək imkanını artıra bilərmi?
Çin-Rusiya Arktika blokunun möhkəmlənməsi gözlənilsə də, Qərb də burada güclənir. NATO-nun son strategiya sənədində ilk dəfə olaraq həm Çin, həm də Arktika regionundan bəhs edilib. Nəticədə, Finlandiyadan sonra İsveçin də alyansa gələcək üzvlüyü “Yüksək Şimal”da geosiyasi bölünməni daha da kəskinləşdirəcək. Bir çinli şərhçinin sözlərinə görə, region “NATO okeanı” olmaq yolundadır.
Bu geosiyasi tənzimləmələrin bir hissəsi kimi Finlandiya Çinə qarşı uzunmüddətli müsbət praqmatizm xarici siyasətini hərtərəfli olaraq yenidən nəzərdən keçirir. Finlandiya Çinin regiondakı son şəriksiz tərəfdaşını təmsil etdiyi üçün növbə Çinin Qərbi Arktikada genişlənməsi üçün son olmasa da, fasiləni simvollaşdırır.
Asif Cəfərov
Ordu.az
