Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Tehranda səfirliyə hücumu qınayıb. “Bu terror aktının tezliklə araşdırılmasını və terrorçuların tezliklə cəzalandırılmasını tələb edirik. Diplomatik nümayəndəliklərə qarşı terror hücumu qəbuledilməzdir”, - deyə dövlət başçısı özünün “Twitter” hesabında yazıb.

İran hadisəni təxribat kimi qiymətləndirməyib. Tehranın polis rəisi saxta fərziyyələr irəli sürüb. O iddia edib ki, atəş açan şəxs iki azyaşlı uşaqla birlikdə səfirliyin binasına gəlib. Guya hücum edən şəxs uzun müddətdir xəbər almadığı həyat yoldaşının səfirliklə əlaqəsi olduğunu düşünüb və hücum edib. Elə həmin gün rəis vəzifəsindən azad edilərək digər vəzifəyə təyin edilib.

Son dərəcə çətin daxili siyasi və maliyyə böhranı ilə üzləşən İranda baş verən hücum bütün dünyada rezonans yaradıb və bu bizi Tehran rejiminin özəyi, onun perspektivləri haqqında düşünməyə vadar edir.

İranda ictimai narazılıq əvvəlki illərə nisbətən olduqca yüksəkdir və son həftələrdə faktiki sosial partlayışa səbəb olub. Bütün İran görünməmiş miqyasda etirazlarla üzləşib. Bu qəzəb dalğasının katalizatoru əxlaq polisi tərəfindən guya geyim qaydalarını pozan 22 yaşlı xanımın öldürülməsi olub. Kortəbii etirazlar qısa müddət ərzində 1979-cu il İslam İnqilabından sonra hakimiyyətdə olan rejimə qarşı ən böyük ümummilli itaətsizlik aktına çevrilir.

Müxtəlif ölçülərdə etirazlar son dövrlərdə İran üçün kifayət qədər adi amildir. Buna baxmayaraq, bu dəfə geniş yayılmış narazılıq öz şəxsi üslubunda eksklüzivdir: ilk dəfə kütləvi etirazlar faktiki olaraq sakinlərin bütün təbəqələrini əhatə edir. Bu gün molla rejimindən narazı olanlar arasında şəhərlərdə yaşayan gənclər, əyalət sakinləri, qadınlar, kişilər və çoxsaylı etnik qruplar, xüsusən də azərbaycanlılar və bəluclər var. Kasıb-varlı, gənc-yaşlı, kişi-qadın olmasından asılı olmayaraq hər kəs, kollec tələbələri, məktəbli qızlar, hətta neft işçiləri İran küçələrinə axışırlar. Ölümü etirazları alovlandıran Məhsa Əmini kürd əsilli olub, buna baxmayaraq yalnız kürdlər deyil, bütün etnik icmalar ayağa qalxıb.

Məcburi hicaba görə cəza siyasəti

Məcburi hicab taxmaq və itaətsizliyə görə verilən cəza İran rejimi ilə xalq arasında ən mühüm mübarizə faktorlarından biridir. Qadınlar İslam İnqilabından sonra ən çox əziyyət çəkənlər olub. Məcburi hicabla bağlı göstəriş 1979-cu ildə rejim dəyişikliyindən sonra Ayətullah Xomeyni tərəfindən verilən ilk əmr idi. Qaydanın tətbiq edilməsindən sonra yüzlərlə iranlı qadın etiraz etsə də, rejim onları susdurmağı bacarıb. İslam inqilabının hərəkətverici qüvvəsi və özəyi ilk növbədə əyalətlərdə yaşayan kişilər idi və bu, rejimin qadınları susdurmasına kömək etdi. Məcburi hicab uzun illərdir ki, İran rejiminin embleminə çevrilib.

Lakin indi vəziyyət dəyişir, inqilabdan sonra doğulan gənc iranlı qadınlar və kişilər əvvəlki mühafizəkarlığı qəbul etmirlər. İnternetin geniş yayılması bu prosesə kömək etdi. İranın dəmir pərdəsi sovet pərdəsindən də zəif idi. Gənclər xaricdə təhsil almaq şansı əldə etdilər. Hakimiyyət bunun fərqindədir və qeyri-qanuni şəkildə messencerlərə, sosial şəbəkələrə və VPN-lərə əlavə olaraq ölkədə İnternetə girişi tamamilə və ya qismən qadağan edir, lakin görülən tədbirlər səmərəli deyil. Tehran rejimi tam informasiya təcridi həyata keçirmək iqtidarında deyil. İnternet nəinki hakimiyyətdən narazı olanları ruhlandırıb, həm də etirazçılara etirazlarını daha yüksək səviyyədə əlaqələndirməyə və bütün dünyada geniş yayılmış taktikaları öyrənməyə imkan verib.

Rejimin cavabı

İran hakimiyyəti əvvəlcə ümid edirdi ki, narazılıq dalğası ciddi problemlərə çevrilməyəcək, buna görə də ənənəvi reaksiya verdilər: mitinqlər dağıdıldı, öndə olan şəxslər həbs edildi. Bununla belə, nə döyülmələr, nə də həbslər etirazçıları qorxutmadı, əksinə, hər yeni cəza tədbiri müxtəlif insanları küçələrə çxıardı. Qadın hüquqları və hicab problemi artıq etirazçıların tək tələbi deyil. Etirazçılar təkcə “Qadınlar, həyat, azadlıq!” şüarları səsləndirmir, “Xamneyiyə ölüm!”, “Bədr!” və “İranımızı qaytaracağıq” kimi müxtəlif şüarlar səsləndirir.

Hakimiyyət etirazları kifayət qədər qısa müddətdə yatıra bilməyəcəklərini başa düşdükdə əlavə addım atdı. Əvvəlcə əxlaq polisini deaktiv etdilər. Qadınların ictimai yerlərdə necə geyindiyinə baxan və onları cəzalandırmaq və ya həbs etmək səlahiyyətinə malik olan sadə geyimli insanlar Tehranın və ölkənin müxtəlif şəhərlərinin küçələrindən yoxa çıxıblar. Bununla da İranda daha çox qadın hicabdan imtina etdi.

Hökumət müxtəlif zabitlərin köməyi ilə əxlaq polisinin tamamilə aradan qaldırıla biləcəyi barədə şayiələr yayırdı. İran parlamentinin bəzi deputatları hətta mediada açıqlamalar veriblər ki, yaxın vaxtlarda hicabın məcburi geyilməsini ləğv edə biləcək düzəlişlər də qəbul oluna bilər. Bütün bunlar sadəcə diqqəti yayındırmaq məqsədilə edilirdi. Bu addımlar etirazların böyüməsinin qarşısını almağa imkan verdi.

Etirazçılar bir az sakitləşdikdən sonra İranın baş prokuroru bəyan edib ki, əxlaq polisi ləğv edilməyib və hicabın məcburi olmaması gündəmdə deyil. Əxlaq polisi küçələrdə görünməsə də, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) qüvvələri küçələrə çıxdı. Bu qüvvələrin əməkdaşları xüsusi silahlarla təchiz edilib və sonsuz səlahiyyətlərə malikdirlər. Tehran küçələrində hicablı olmayan qadınlar növbəti dəfə təzyiqlərlə üzləşməyə başladı, onları həbslə hədələyirdilər. Bir neçə fəal “Allahın varlığını inkar etmək” və ya “müqəddəs dəyərlərə xələl gətirmək” kimi ittihamlarla edam edilib.

İran rejiminin sabitliyinə təsir edən faktor davamlı olaraq pisləşən maliyyə böhranıdır. İran rialı bütün zamanların ən aşağı həddinə düşüb. “Qara bazar”da 1 dollar 410.000 riala alınır. İranın nüvə proqramı nəticəsində tətbiq edilən Qərb sanksiyaları, federal hökumətin səriştəsizliyi ölkə vətəndaşlarının yaşayış keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olub və işsizlik artır.

Başda ABŞ və Aİ olmaqla müxtəlif hökumətlər və dünya təşkilatları Tehrana qarşı çoxsaylı sanksiyalar tətbiq edib və tətbiq etməyə davam edir. 2010-cu ilin iyulundan Avstraliya, Kanada, Cənubi Koreya və Yaponiya İrana qarşı əlavə sanksiyalar tətbiq ediblər. Vəziyyət 2018-ci ildən, Donald Tramp məşhur “nüvə sazişi”ndən (Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planını, JCPOA) çıxandan sonra daha da qızışıb. Saziş 2015-ci ildə Tehran və “P5+1” adlandırılan dövlətlər tərəfindən imzalanıb. Bu qrup BMT Təhlükəsizlik Şurasının 5 əbədi üzvü olan ABŞ, Rusiya, Çin, Böyük Britaniya və Fransadan və Almaniyadan ibarətdir. JCPOA razılaşması İranın nüvə proqramının məhdudlaşdırılması (satışı və silah əldə etməsinə müvəqqəti məhdudiyyətlərə əlavə olaraq) müqabilində Tehrana qarşı nəzərdə tutulmuş sanksiyaların geniş miqyaslı yumşaldılmasını nəzərdə tuturdu. İranın güzəştlərindən sonra Vaşinqton (Barak Obamadan sonra) 2016-cı ildə neft tankerləri ilə birlikdə 59 nəfəri (İran sakinləri), 385 müəssisəni, 77 təyyarəni və 227 gəmini sanksiyalardan azad edib.

Bununla belə, 2018-ci ildə Tramp sazişdən çıxdı və ABŞ-ın İrana qarşı sanksiyalarını bərpa etdi, hətta yeni, hətta daha sərt sanksiyalar tətbiq etdi. Tehran da nüvə zənginləşdirilməsini bərpa etdi.

2018-2019-cu illərdə ABŞ-ın İrana qarşı tətbiq etdiyi məhdudlaşdırıcı tədbirlər İranın qızıl və müxtəlif metal ticarəti ilə yanaşı, İranın avtomobil sektoruna da təsir edib.

Sansksiyalar İranın enerji sektoruna və karbohidrogen ehtiyatları ilə bağlı əməliyyatları və İran Mərkəzi Bankını da əhatə edib. 2018-ci ilin noyabrında İranın SWIFT dünya banklararası sistemindən əlaqəsi kəsilib. Daha sonra Vaşinqtonun sanksiyalarının üçüncü bloku hərəkətə keçdi: onlar İranın tikinti sektoruna qədər uzadıldı. Tehrana çoxlu miqdarda metal, kömür və sənaye alətlərinin tədarükü də qadağan edilib.

Sanksiyalar siyasi təsir göstərdi. Qərbə qarşı barışmaz mövqeyi malik olan İbrahim Rəisi populyar olmasa da İran prezidenti seçildi. Bundan əlavə, rejim bütün dünyada fəal şəkildə təxribatçı fəaliyyətlərlə məşğul olmağa başladı. Yalnız Suriya, İraq, Livan və ya Yəməndə deyil, Afrika və Latın Amerikasında da təxribatlar törədildi.

Co Bayden Ağ Evə gəldikdən sonra Vaşinqton 2015-ci il “nüvə sazişinin” bərpası ilə bağlı danışıqlara qayıda biləcəyini açıqladı. Bayden dəfələrlə belə bir addım atacağına söz verdi. Tehran Vaşinqtonun bu cür danışıqlarda qarşılıqlı fəaliyyət göstərməyə hazır olduğunu bildirsə də, danışıqlar nəticə vermədi. Qərbin sanksiyaları, şübhəsiz ki, İranı tükəndirdi və onun dünya ilə birgə işləmək imkanlarını çox məhdudlaşdırdı.

İndi nə olacaq?

İranda etiraz dalğası bir neçə həftədən sonra təbii olaraq azalıb. Bununla belə, bu, fəlakətin həll olunduğunu düşünmək üçün əsas deyil. Narazılığın əsas səbəblərindən biri həll olunmayıb, sanksiyalar davam edir, iqtisadi sistem addım-addım çökür, qadınları və etnik qrupların hüquqları pozulmağa davam edir. Üstəlik, Ayətullah rejimi bölgə daxilində təsirini artırmaq və bütün dünyada terrorçuları öz şəxsi ambisiyasında istifadə etmək və ayrı-ayrı şəxslərin yaşayış ehtiyaclarını yüksəltmək üçün alternativ olaraq əhəmiyyətli maliyyə vəsaitlərini xərcləyir.

Ayətullah Əli Xamneyinin özü də diqqətdən kənarda qala bilməz. Xamneyi qocalıb və bir sıra xəstəliklərdən əziyyət çəkir. Çox uzun müddətdir ki, onun varisi ilə bağlı mübahisələr gedir, bir çox namizədlər arasında hazırkı prezident İbrahim Rəisi və Xamneyinin oğlu Müctəba da var. Onların heç biri “liberallara” və ya “islahatçılara” aid deyil. Ancaq onların heç biri problemləri həll etmək iqtidarında deyil.

Əlavə olaraq xarici elementlər var. İran və İsrail arasındakı qarşıdurma hər iki tərəf üçün müqəddəs döyüş formasına çevrilib. Ötən həftə İran ordusunun müxtəlif obyektləri hücuma məruz qalıb. Tehranın sözlərinə görə, hücum PUA-ların köməyi ilə həyata keçirilib və İran rejimi qeyri-rəsmi kanallarla İsrailin məsuliyyət daşıdığını bildirib. Beləliklə, İran rejiminin çöküşü tam sürətlə davam edir.

Firuz Bağırov