Sözügedən xətt, şübhəsiz ki, kənar qurşağa, eləcə də quru və dənizin hökmranlığına əsaslanan geosiyasi mülahizələrin nəzəriyyədən praktikaya sürətli keçidini göstərir. Bu çərçivədə, başda Çin və qismən də olsa Rusiya olmaqla, sözügedən güclərin dəniz ticarət donanmalarının gücləndirilməsi ilə paralel olaraq onların su yollarına/marşrutlarına nəzarət üçün artan fəaliyyətləri və dərc etdikləri strateji sənədlər və doktrinalar bu çərçivədə olduqca diqqət çəkicidir. Buna görə də, biz dəniz gücləri ilə yanaşı quru güclərinin statusunu və hətta sağ qalmasını ciddi şəkildə sarsıdacaq çoxölçülü hədəfli geosiyasi rəqabətlə qarşı-qarşıyayıq.
Dənizlərin qütblər və okeanlarla yenidən bölüşdürülməsi və beləliklə də yeni dünya siyasi xəritəsi üzərində qurulan bu prosesdə “Dünya adası”ndan (Afro-Avrasiya) başqa, beynəlxalq aləmdə “sürüşkən zəmin” mühit və aktorlar arasında “sürüşkən münasibətlər” günü-gündən yeni ittifaqlar və ya Birinci Dünya Müharibəsindən əvvəl olduğu kimi güclü strateji əməkdaşlıqla əvəz olunur. Burada ən diqqət çəkən məsələlərdən biri də Birinci və İkinci Dünya Müharibələrində məğlub olanların yeni prosesdə həlledici rol oynaya bilməsi və müstəmləkəçilik/hegemonluq uğrunda mübarizədə gecikmiş “Tarixi İmperiyalar”dır.
Hind-Sakit Okeanı əhatə edən “sıxışdırma” və “hegemonluq qurma” layihəsi, həmçinin Pekinin mühasirəyə alınması və yıxılması ilə Çini uğursuzluğa sürükləməyə çalışır və beləliklə “Asiya Çağı”nı da uğursuzluğa düçar edirlər.
Dəhlizlərə kim nəzarət edirsə, dünyanı idarə edəcək
Ona görə də aktorların sayının artması coğrafiyanı geniş əraziyə yaymaqla yanaşı, əlaqələr şəbəkəsini də mürəkkəbləşdirir. Bu məqamda görürük ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsi təkcə Şərqi Avropanı deyil, həm də Arktikadan başlayaraq Xəzərə, hətta Orta Asiyaya qədər uzanan bir xətti hədəfə alıb. Burada Şərqi Avropa təkcə Avrasiyaya deyil, həm də Arktikaya əsaslanan güc mübarizəsinin mərkəzi ərazisini təşkil edir.
Bu iki ölkənin quru və sahilyanı rayonları, habelə Rusiyanın və qismən də Çinin mühasirəsi əsasında “Şimal-Cənub” və “Şərq-Qərb” dəhlizləri istiqamətində sinxron layihə həyata keçirilir.
“Tayvan böhranı”, Şri-Lanka, Tailand, Myanma və hətta Pakistandakı hadisələr Cənubi Çin dənizindən Malakkaya, Qırmızı dənizə (Hind-Sakit okean) və Aralıq dənizinə qədər uzanan dəniz dəhlizləri üzərində hakimiyyət mübarizəsinin bir hissəsi kimi görünür.
Kissincer aldadır
Bu, ABŞ-ın nə üçün 11 sentyabrdan sonra Əfqanıstanda məskunlaşdığını və oradakı güc proyeksiya qabiliyyətinin üstünlüyü ilə bölgəni təhlükəli qeyri-müəyyənliyə itələdiyini göstərir. Buna görə də ABŞ-ın dərinləşmə-genişlənmə tendensiyası ilə eyni vaxtda tətbiq etdiyi Avropa və Sakit okean mərkəzli böhranlar göstərir ki, Vaşinqton Henri Kissincerin “Wall Street Journal”a (WSJ) son müsahibəsində qeyd etdiyinin əksinə olaraq qlobal strategiya izləyir.
Bu çərçivədə ABŞ, Tayvan böhranı ilə kənar kəmərdəki “İkinci Halqa” (Xarici Aypara) üzərindən başladığı əməliyyatla “Birinci Halqa”nı (Daxili Aypara) nəzarət altına almaq istəyir. Bu məqamda ABŞ siyasəti “təhdidlər” və birbaşa dolayı müdaxilələr və böhranlarla çağırışa gətirib çıxaran prosesin qarşısını almaqla uçurumlardakı “boşluqları” bağlamaq, daha çox bu bölgələrdə öz gücünü bərpa etmək istəyir. Cənubi Asiya və Uzaq Şərq ölkələrini, xüsusilə Pakistanı, o cümlədən Almaniyada yerləşən Avropa İttifaqını (Aİ) sərhəd zonasına daxil etmək cəhdləri bu baxımdan diqqətdən yayınmır. Myanma, Şri-Lanka, Tailand, hətta Yaponiya və Avropa ölkələrindəki son hadisələr də bu nöqtədə dəyərləndirilməlidir.
İran oxundakı fəaliyyətlər də ABŞ üçün sistemsiz görünən digər ölkələrə qarşı əməliyyatların daha da genişlənəcəyinin mühüm göstəricisi sayıla bilər.
Hindistan üçün çətin seçim
ABŞ-ın Pakistana qarşı yeni addımı Hindistan siyasətindən asılı olmayaraq nəzərdən keçirilməməlidir. Hindistan ABŞ-ın birqütblülüyünə meydan oxuyan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) və BRİCS-in üzvüdür. O, Çin və Rusiya ilə ortaq bir qütbdə olmasa da, “Yeni Bitərəflər/Birləşmiş Hərəkat”ın liderliyi ilə çoxqütblü dünyada yer almağı hədəflədiyi görünür.
Hindistanın ABŞ, Avstraliya və Yaponiyanın da tərəfdaş olduğu “Dördlü Alyans”da (QUAD) iştirakı Çinin gücünü və quru-dəniz sərhədlərində artan təhlükəsinin qarşısını almaq məqsədi daşıyan əks fəaliyyətin bir hissəsidir. Burada Himalay dağları, Çin-Pakistan münasibətləri və Hind okeanının geosiyasəti Yeni Dehli-Vaşinqton xəttindəki proses kimi, ŞƏT və BRİCS-ə əsaslanan çoxqütblü dünya axtarışları qədər effektlidir. Çinin təxribatı və aqressiv gücə çevrilməsinə paralel olaraq Hindistanın AUKUS-a üzvlüyü müzakirə edilə bilər. QUAD-AUKUS regional NATO-nun qurulmasında ilk konkret addımlar hesab oluna bilər və bu kontekstdə Hindistanın alyansı ABŞ üçün birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edən məsələ kimi özünü göstərir.
Beləliklə, Hindistan bu yeni geosiyasi tənlikdə çətin seçim qarşısındadır. O, ya çoxqütblülüyün tərəfdarı olan “Asiya Alyansı”nda olacaq, ya da Almaniya və Yaponiya kimi qlobal görünən regional güc rolunu oynayacaq. Hazırkı şəraitdə ABŞ-ın Yeni Dehliyə qoşulmayan/neytral olsa da üçüncü güc mərkəzi olmaq imkanı verəcəyi ehtimalı az görünür. Ona görə də Hindistana yeni strategiya lazımdır. Yeni Dehlinin bunu dərk etməsi, şübhəsiz ki, regionda yeni böyük oyunu pozacaq. Ancaq bunun üçün o, ilk növbədə “strateji korluğu” aradan qaldırmalıdır.
ABŞ-ın kənarları və dəhlizləri hədəfə alan bu siyasətinə qarşı Çin və Rusiyanın hücum strategiyası mənimsədiklərini və bu kontekstdə bu riski öz üzərinə götürdükləri diskurs və fəaliyyət əsasında özünü hər keçən gün daha aydın hiss etdirir. Son doktrina ilə Rusiyanın Ukrayna üzərində quruda başladığı mübarizənin dəniz ölçüsündə də ön plana çıxacağı ortaya çıxıb. Çin və Hindistandan başqa Rusiyanın dəniz gücünə çevrilmə səyləri (burada bəzi Avropa dövlətlərinin də eyni istiqamətə meylli olduğu görünür) və bu çərçivədə 31 iyul 2022-ci ildə elan edilən “Rusiya Federasiyası Dəniz Doktrinası” diqqətəlayiqdir.
Nəticədə qərbdən şərqə, şimaldan cənuba çox daha geniş coğrafiyada yeni geosiyasi bərabərlik-tarazlıq quruculuğu sual altındadır və prosesin gələcəyi bir daha bu dəhlizlərə kimin nəzarət edəcəyindən asılıdır. Burada biz Kəmər Yolu ilə ön plana çıxan və təkcə İpək Yolunu deyil, həm də Ədviyyat Yolu kimi tarixi və yeni/müasir dəhlizləri əhatə edən daha böyük bir oyun problemi ilə qarşı-qarşıyayıq. ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi Qərb dünyası üçün dənizlərə əsaslanan hökmranlığın sona çatması ilə bərabər görülən bu proses Şərq-Qərb kontekstində hegemonluğun dəyişməsi deməkdir. “Dünya adası” və onun ətrafı, o cümlədən Arktika üzərində qurulan hakimiyyət mübarizəsinin qarşıdakı dövrdə daha da güclənməsi və Avrasiyanın dərinliklərinə, o cümlədən daxili dənizlərə doğru istiqamət alması hər iki tərəf üçün təəccüblü olmayacaq.
Sevinc Əliyeva
Ordu.az
