Minalar qurban tərəfindən aktivləşdirilən partlayıcı qurğudur, adətən səthdə və ya bir qədər aşağıda yerləşdirilir. Onlar iki yerə bölünür piyada və tank əleyhinə. Bir əsr əvvələ qədər qoyulmuş bəzi minalar hələ də işə salınmağı gözləyir. Bu, minaların istifadəsinə qarşı qlobal hərəkata baxmayaraq, onlar demək olar ki, dünyanın hər yerinə yayılıb.
Daim mina qurbanlarının əksəriyyətini mülki şəxslər təşkil edir. 2019-cu ildə bu cür cihazların qurbanlarının ən azı 80%-i mülki şəxslər olub. Bunun səbəbi, münaqişə bitdikdən sonra döyüş meydanlarının döyüş meydanı olaraq qalmaması, minaların isə bunu bilməməsidir.
Minalardan istifadə rahatlığı ilə xarakterizə olunur. Onlar ucuz, bol və istifadəsi asandır. Minalar dünyanın bir çox icmaları üçün fəlakətli olub. Hər il davam edən minlərlə ölüm və həyatı dəyişdirən yaralanmalardan başqa, minalar orada yaşayanlara hələ də yuxuda olan, lakin qəfil öldürə bilən silah kimi gəlir.
Tarix onları nəsillərin uzaqgörənliyində son nümunə kimi qoymağı əmr edənləri artıq mühakimə edir. Bununla belə, bəzi dövlət aktorları mina istehsal etməyə və yerləşdirməyə davam edir. İllər əvvəl fəaliyyətini dayandırmış digər ordular, məsələn, ABŞ, arsenallarına “ağıllı” minaları yerləşdirməyə başlayır. Bu qurğular hər hansı mülki itkilərin qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulub, lakin tənqidçilər bütün minaların istifadəsini yenidən qanuniləşdirdiyini iddia edirlər.
Minaların tarixi
Minaların tarixinin ən azı IV əsrə aid olduğu ehtimal edilir. Roma əsgərləri hücum edən qoşunların ayaqlarını deşmək məqsədi ilə üzü yuxarı mismar kimi metallar qoyurdular. Lakin ilk partlayıcı minalar XIV əsrdə Çində Minq sülaləsi tərəfindən barıt və tellərdən istifadə etməklə yaradılıb.
Üç əsr sonra bir alman mühəndisi barıtdan ibarət olan “Fladdermine” (uçan mina) ixtira etdi. Bunlardan ruslar Krım müharibəsində (1853-56) və Fransa-Prussiya müharibəsində (1870) istifadə edilib.
İlk istifadə
Müasir tipli partlayıcı minaların ilk böyük istifadəsi Birinci Dünya Müharibəsi zamanı tankların inkişafı ilə həyata keçirilib. Əsgərlər bu cihazları zərərsizləşdirməyi öyrəndikcə, tank əleyhinə minalar tez bir zamanda piyada əleyhinə minalarla qorunmağa başladı.
Minaların XX əsrdə bu qədər geniş yayılmasının əsas səbəbi onların aşağı qiyməti və sadəliyidir. Bu mənada minaların effektiv qalması üçün böyük inkişafa və ya texnoloji yeniliyə ehtiyacı yoxdur.
Zamanla daha təsirli dizaynlar istehsal edilib. Tez-tez “ağıllı minalar” adlandırılan yeni modellər qısa müddətdən sonra özünü məhv etmək və ya özünü deaktiv etmək üçün nəzərdə tutulub.
Piyada əleyhinə minaların növləri hansılardır?
Piyada əleyhinə minalar üç kateqoriyaya bölünə bilər: qəlpəli, fuqas, dairəvi məhvetmə qabiliyyətinə malik sıçrayan minalar.
Minanın ölçüləri və çəkisi nədir?
Fuqas piyada əleyhinə minalar adətən silindrik olur və diametri 7-16 sm və hündürlüyü 5-10 sm arasında dəyişə bilər. Bəziləri də “ayaqqabı qutusu” şəklindədir - 15 sm-ə 30 sm-ə qədər.
Minalar nə qədər partlayıcıya malik olur?
Partlayıcı maddələrin miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər. Kiçik M14 piyada əleyhinə minada cəmi 31 qram trotil var. Tipik fuqas piyada əleyhinə mina adətən 100 qramdan az partlayıcı maddə ehtiva edir.
Minanın əhatə dairəsi nə qədərdir?
Ümumiyyətlə, piyada əleyhinə mina onu işə salan şəxsi təsirsiz hala gətirmək üçün nəzərdə tutulub. Beləliklə, diapazon çox da olmur.
M18 “Claymore” minası 60º üfüqi qövsdə və 2 metr hündürlüyə qədər qalxa bilir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Minalardan Təmizləmə Xidmətinə (UNMAS) görə, onların əksəriyyəti təxminən 50 metr ölümə və ya ciddi xəsarətə səbəb olan “effektiv məsafə” üçün nəzərdə tutulub.
Mina nə dərəcədə dəqiqdir?
Qurbanın yaxınlığına görə minaların ümumiyyətlə dəqiq olduğunu söyləmək olar. Maneəsiz 4 metr radiusda hər kəsə ölümcül xəsarət yetirir. Taktiki nöqteyi-nəzərdən minanın hədəfi öldürməkdənsə, onu şikəst etməsinə üstünlük verilir. Bunun səbəbi, məsələn, partlayış, ayağını itirmiş hədəfin iki həmkarından ən azı birindən onu sürükləməsini tələb edəcək və bununla da xilasediciləri daha çox təhlükəyə məruz qoyacaq.
Ən böyük mina istehsalçıları kimlərdir?
“2020 Landmine Monitor” hesabatı Hindistan, İran, Myanma və Pakistanı piyada əleyhinə minaların ən çox ehtimal olunan aktiv istehsalçıları kimi göstərir.
Digər səkkiz dövlət isə beynəlxalq müqavilələr vasitəsilə bunu inkar etmədikləri üçün istehsalçılar kimi təsnif edilir. Bunlar Çin, Kuba, Şimali Koreya, Rusiya, Sinqapur, Cənubi Koreya, ABŞ və Vyetnamdır.
2020-ci ilin avqustunda “Landmine Monitor” qeyd edib ki, İranın Müdafiə Nazirliyinin İxrac Mərkəzi fuqas piyada əleyhinə minanın mövcudluğunu elan edib. Hindistanda dövlət satınalma məlumat bazası “Hindistan Ordnance Factories” dövlət müəssisəsi tərəfindən APER-1B piyada əleyhinə mina komponentlərinin alınmasının siyahısını təqdim edib.
51 milli dövlətin keçmiş istehsalçı olduqları təsdiqlənir. Beş ölkə bunu inkar edir: Xorvatiya, Nikaraqua, Filippin, Tailand və Venesuela.
2019-cu ilin avqustunda Cənubi Koreya heç bir PƏM istehsal etmədiyini bildirib. Əfqanıstanda, Kolumbiyada, Myanmada, Pakistanda və Yəməndə qeyri-dövlət subyektləri əldəqayırma minalar istehsal ediblər.
Minalar harada istifadə olunur?
Piyada əleyhinə minaların qurbanları ilə bağlı statistika adətən müharibədə digər partlayıcıların işə düşməsi nəticəsində ölənlərlə birləşdirilir. Piyada əleyhinə minalara dair 1997-ci il Konvensiyasının iştirakçısı olan və bu yaxınlarda mina itkisinə məruz qalan dövlətlər bunlardır: Əfqanıstan, Əlcəzair, Anqola, Burkina Faso, Kamboca, Kamerun, Çad, Kolumbiya, Xorvatiya, Konqo, İndoneziya, İraq , İtaliya, Keniya, Mali, Mavritaniya, Mozambik, Namibiya, Niger, Nigeriya, Fələstin, Polşa, Seneqal, Serbiya, Somali, Cənubi Sudan, Sudan, Tacikistan, Tailand, Tunis, Türkiyə, Ukrayna, Yəmən və Zimbabve.
1997-ci ildə imzalayan ölkələr olmayan, mina itkiləri görmüş daha 14 dövlət var: Azərbaycan, Misir, Hindistan, İran, Ermənistan, Laos, Livan, Liviya, Mərakeş, Myanma, Pakistan, Rusiya, Suriya və Vyetnam.
2020-ci il Mina Tələfatları (2021-ci ildə dərc olunan hesabatda 2020-ci ilin məlumatları qeyd olunub)
Əfqanıstan: 1474
Suriya: 2729
Myanma: 280
Mali: 368
Ukrayna: 277
Yəmən: 350
Nigeriya: 226
İraq: 167
Pakistan: 68
Kolumbiya: 167
Ən çox minalara sahib olan ölkələr
Misir (23 milyon, əsasən sərhəd bölgələrində);
Anqola (9-15 milyon);
İran (16 milyon);
Əfqanıstan (təxminən 10 milyon);
İraq (10 milyon);
Çin (10 milyon);
Kamboca (10 milyona qədər);
Mozambik (təxminən 2 milyon);
Bosniya (2-3 milyon);
Xorvatiya (2 milyon);
Somali (Şimalda 2 milyona qədər);
Azərbaycan (1 milyondan çox)
Eritreya (1 milyon);
Sudan (1 milyon).
Kim adətən minalardan istifadə edir?
Son illərdə piyada əleyhinə minalardan daha çox qeyri-dövlət subyektləri tərəfindən istifadə olunur.
2017-ci ilin ortaları ilə 2020-ci ilin oktyabr ayları arasında Myanmada hökumət qüvvələri tərəfindən piyada əleyhinə minalardan yeni istifadə sənədləşdirilib. Bundan əvvəl Ermənistan və Suriya hökuməti piyada əleyhinə minalardan istifadə edən yeganə dövlət aktoru idi.
Eyni dövrdə Əfqanıstan, Kolumbiya, Hindistan, İraq, Liviya, Myanma, Nigeriya, Pakistan, Suriya, Ukrayna və Yəməndə minalardan istifadə edən qeyri-dövlət subyektləri qeydə alınıb.
Ümumiyyətlə, minalar hansı növ xəsarətlərə səbəb olur?
Minalardan ən çox yayılmış ciddi xəsarət amputasiyadır. Əfqanıstanda qurbanlar üzərində aparılan araşdırma nəticəsində məlum olub ki, mina qurbanlarının 47,5%-i amputasiyaya məruz qalıb. Digər ən çox görülən xəsarətlər ayaq itkisi (29,2%) və korluq (2,3%) olub. Hadisələrin10%-i ölümlə nəticələnib.
Minalar ətraf mühitə və infrastruktura hansı zərər nümunələri verir?
Minaların təsiri insan xəsarətindən də artıqdır. Mina çirklənməsi və partlaması həm cəmiyyətə, həm də biosferə təsir edən infrastruktur və ətraf mühitə zərərin zəncirvari reaksiyasına səbəb olur.
Torpağın deqradasiyası, meşələrin qırılması, suyun çirklənməsi, yaşayış yerlərinin pisləşməsi və qida zəncirlərinin pozulması nəticəsində bütün növlərin populyasiyalarının dəyişməsi minaların ətraf mühitə vurduğu zərər sahələri arasındadır.
İnfrastruktur baxımından minaların cəmiyyətin infrastrukturuna demək olar ki, saysız-hesabsız təsirləri var. Məsələn, Əfqanıstanda 2012-ci ildə minaların olması səbəbindən 8000-dən çox ictimai bina hazırda yararsız elan edilib.
Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az
