İranda və ölkədən kənarda texnologiya ekspertləri deyir ki, İranın internet məlumatlarını izləmək səyləri internet saytlarına girişi bloklamaqdan və ya internet bağlantılarını kəsməkdən daha ciddi işdir.

Ölkəni bürüyən siyasi qarışıqlıqla mübarizə aparmaq üçün İran hökuməti tez-tez dərin paket təftişi adlanan praktikadan istfiadə edir, bu, səlahiyyətlilərə təkcə rabitəni bloklamağa deyil, həm də şəxslər haqqında məlumat toplamaq üçün ona nəzarət etməyə imkan verir. Bu məlumatlar daha sonra dezinformasiya yaymaq üçün istifadə edilir.

Monitorinq qabiliyyəti, ən azı, qismən, 2008-ci ilin ikinci yarısında Almaniyanın “Siemens AG” konqlomeratı və Finlandiyanın “Nokia Corp.” mobil telefon şirkətinin birgə müəssisəsi tərəfindən təmin edilib. Məlumatı müəssisənin sözçüsü Ben Roome təsdiqləyib.

Roome bildirib ki, hökumətin telekommunikasiya inhisarında quraşdırılan “monitorinq mərkəzi” İranla mobil telefon şəbəkəsi texnologiyasını əhatə edən daha böyük müqavilənin bir hissəsidir.

“Əgər siz şəbəkələri satırsınızsa, siz həm də onların üzərindən keçən istənilən rabitəni ələ keçirmək qabiliyyətini satırsınız”, - deyə Roome bildirib.

“Nokia Siemens Networks” adlı müştərək müəssisə tərəfindən avadanlığın İrana satılması barədə daha əvvəl Avstriyanın “Futurezone “adlı informasiya-texnoloji internet saytının redaktoru məlumat yaymışdı.

İran hökuməti qısa müddət ərzində avadanlığı sınaqdan keçirdi, lakin sistem geniş şəkildə istifadə edilmədi. Buna görə də onun imkanları tam olaraq nümayiş olunmurdu, ancaq məsələ 2009-cu ildə ortaya çıxdı.

Tehranda işləyən şəbəkə mühəndisi bildirir: “Biz bilmirdik ki, onlar bu qədər iş görəcəklər. İndi biz bilirik ki, onların şəbəkədə çox mürəkkəb izləmə aparmağa imkan verən güclü vasitələri var”.

Paketin dərin təftişi elektron poçtlardan və internet telefon zənglərindən tutmuş “Facebook” və “Twitter” kimi sosial şəbəkələrdəki şəkillərə və mesajlara qədər onlayn məlumat axınına avadanlığın daxil edilməsini nəzərdə tutur. Hər bir rəqəmsal onlayn məlumat paketi dekonstruksiya edilir, açar sözlər üçün yoxlanılır və millisaniyələr ərzində yenidən qurulur. İranın vəziyyətində, ölkənin sistemi ilə tanış olan şəbəkə mühəndislərinin sözlərinə görə, bu, bütün ölkə üçün vacib mərhələdə edilir. “Nokia Siemens Networks” avadanlığının paketlərin dərin təftişi üçün xüsusi olaraq istifadə edilib-edilmədiyini müəyyən etmək mümkün olmayıb.

İrandakı böhran və hökumətin informasiyanı sıxışdırmaq cəhdləri fonunda bütün gözlər internetdə olub. İran onlayn trafikinin sızması hökumətin internetin işləməyə davam etməsinə nə üçün icazə verdiyini və həmçinin prezident seçkilərinin nəticələrinin iğtişaşlara səbəb olduğu günlərdə onun niyə belə aşağı sürətlə işləməsini izah edə bilər.

Ölkədəki istifadəçilər internetin normal sürətin onda birindən azına qədər yavaşladığını bildirirlər. İnternet ekspertlərinin fikrincə, paketlərin dərin təftişi onlayn məlumatların ötürülməsini emal gücündə böyük artımla kompensasiya olunmazsa gecikdirir.

Dünyada ən qabaqcıl və geniş internet senzurası hesab edilən Çinin təriflənən “Big Firewall”nın da paketlərin dərin təftişini əhatə etdiyi güman edilir. Lakin ekspertlərin fikrincə, Çin bu qabiliyyəti tək mərkəz vasitəsilə deyil, öz internet xidmət provayderləri səviyyəsində daha mərkəzləşdirilməmiş şəkildə inkişaf etdirir. Bu, onun həyata keçirilməsinin İrandakı qədər mərkəzləşmiş olmaya biləcəyini göstərir, çünki tənzimləmə bütün xidmət təminatçılarının əməkdaşlığından asılıdır.

Hökumət öz sərhədləri boyunca məlumat axınına nəzarət etmək istəyirsə, başqa yerdə yerləşdirilən veb saytlara girişi bloklamaq artıq kifayət deyil. İndi, sosial şəbəkə saytları vasitəsilə onlayn şəkillər və mesajlar paylaşmaq asan və populyarlaşdıqca, repressiv rejimlər onlara öz vətəndaşlarından mesaj vasitəsilə bu cür məzmunu skan etməyə imkan verən texnologiyalara müraciət edirlər.

İnsan haqları qrupları bu cür avadanlığın İrana və repressiv hesab edilən digər rejimlərə satılmasını tənqid ediblər, çünki bu, İran böhranında da sübut olunduğu kimi, müxalif fikrin qarşısını almaq üçün istifadə edilə bilər.

Repressiv hökumətləri olan ölkələr belə texnologiya ilə maraqlanan yeganə ölkələr deyil. İngiltərədə bloklanmış saytların siyahısı var və Almaniya hökuməti də oxşar tədbirləri nəzərdən keçirir. ABŞ-da Milli Təhlükəsizlik Agentliyi Buş administrasiyasının “Terrorçuların Müşahidə Proqramı”nın bir hissəsi kimi istifadə edilən belə bir qabiliyyətə malikdir. Ağ Ev rəsmisi bunun Obama administrasiyası zamanı istifadə edilib-edilməməsi və ya necə istifadə edildiyi barədə şərh vermir.

Avstraliya hökuməti gənclərini onlayn pornoqrafiyadan qorumaq üçün veb-saytların filtrasiyasını sınaqdan keçirir və bu, hökumət tərəfindən dəstəklənən senzura kimi tənqidlərə səbəb olub.

Məzmunun yoxlanılması və filtrasiya texnologiyası artıq korporasiyalar, məktəblər və digər qurumlar arasında spam və virusları bloklamaq, həmçinin işçilərin və tələbələrin kompüterdən istifadə qaydalarına əməl etmələrini təmin etmək səylərinin bir hissəsi kimi geniş yayılıb. Ailələr uşaqlarını pornoqrafiya və qumar kimi arzuolunmaz saytlardan qorumaq üçün ev kompüterlərində filtrdən istifadə edirlər.

İranda internet senzurası, ölkənin senzurasını tədqiq edənlərin fikrincə, rejim tərəfindən təhqiramiz hesab edilən digər materiallar arasında onlayn pornoqrafiyanın bloklanmasının ilkin əsaslandırılması ilə hazırlanıb.

İran 1990-cı illərin sonlarında internetdən istifadə universitetlər və dövlət qurumlarından kənara çıxdıqdan sonra ona nəzarət etməkdə çətinlik çəkir. Bəzən hökumət ölkənin canlı blogsferasını məhdudlaşdırmağa çalışır.

“OpenNet” araşdırmasına görə, 2001-ci ildən başlayaraq hökumət internet xidmət təminatçılarından filtrləmə sistemləri quraşdırmağı və həmçinin bütün beynəlxalq əlaqələri ölkənin telekommunikasiya inhisarının nəzarətində olan vahid şlüzlə əlaqələndirməyi tələb etdi.

“Sərhədsiz Reportyorlar”ın mətbuat azadlığı qrupunun hesablamalarına görə, İran bundan sonra ölkədə beş milyondan çox internet istifadəçilərini bloklayıb.

Bir neçə il əvvəl “OpenNet” tərəfindən aparılan araşdırmalar hökumətin 1979-cu il İslam inqilabının ABŞ-ın dəstəklədiyi şahı devirməsindən sonra İrana tətbiq edilən ticarət embarqosu səbəbindən ABŞ-ın “Secure Computing Corp” şirkətinin filtr avadanlığından istifadə etdiyini aşkar etdi və bu qanunsuz idi.

İnternet ekspertlərinin fikrincə, milli miqyasda onlayn məzmun təftişinin qurulması və vahid məkanda əlaqələndirilməsi işçi qüvvəsi, emal gücü və texniki təcrübə də daxil olmaqla böyük resurs tələb edir.

Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az