Beyin axını, xüsusilə müdafiə sənayesində beyin axını Türkiyə üçün mühüm problemdir və bu köçün təsiri son illərdə artmaqdadır. Hamı bu haqda danışır, amma rəqəmlərlə danışmaq məsələnin ciddiliyini anlamaq üçün daha faydalı olacaq.
“LinkedIn” peşəkar iş həyatında çox istifadə edilən bir mühitdir. Sektorun bir çox səlahiyyətli işçilərinin burada profilləri var, burada insanlar məzun olduqları universitetlər və işlədikləri qurumlar haqqında məlumatlarını paylaşırlar.
Buradakı məlumatların bizə ən real dəyərləri verəcəyini güman edə bilərik. (Bu fikirlər müdafiə sənayesində çalışan mühəndislərin 10-15%-nin “LinkedIn”də profil yaratmadığı fərziyyəsinə əsaslanır.)
Aşağıda yüksək texnologiya şirkətləri və Türkiyədən beyin axını olan ölkələrin siyahısı verilib: ABŞ, İngiltərə, İrlandiya, Belçika, Hollandiya, Almaniya, Fransa, Avstriya, Avstraliya, İsveçrə, Lüksemburq, İsveç, Norveç, Danimarka, Finlandiya.
20 universitet
Xaricə gedən beyin axınının təxmini sayını görmək üçün ilk növbədə aşağıda sadalanan 20 universitet müəyyən edilib: ODTÜ, Hacettepe, Ankara, Qazi, Bilkent, İTU, YTU, Sabancı, Qoç, Boğaziçi, Osmangazi, Anadolu, Dokuz Eylül, Ege, Gebze, İzmir Yüksək Texnologiya, Marmara, İstanbul, TOBB, Qalatasaray Universiteti.
Bu 20 universiteti bitirmiş və hazırda yuxarıda qeyd olunan 15 ölkədə fəaliyyət göstərən ümumilikdə 120 min Türkiyə vətəndaşı var. Onların əksəriyyəti mühəndisdir.
Aşağıdakı müdafiə sənayesi şirkətlərində keçmişdə çalışan və hazırda yuxarıda göstərilən 15 ölkədə işləyən insanların sayı 23 may 2022-ci il tarixinə qədər 6000 nəfər təşkil edib.
Təkcə Hollandiyada ASML şirkətində 600 türk mühəndis var. Bunların 70 faizindən çoxu müdafiə sənayesi şirkətlərindən gəlib və hər gün getməyə davam edir.
Təcrübəlilər itirilir
Türkiyə Müdafiə Sənayesinin əsas aktorları ASELSAN, TUSAŞ, HAVELSAN, ROKETSAN, METEKSAN, MILSOFT, FNSS, “Karel”, SDT, TEI, “Koç Defence”, “Nurol Makina”, “Savronik”, “Tübitak”, “Tübitak Sage”, “Tübitak Uzay”, “Tübitak Bilgem”, “Tübitak Marmara”dır.
Türkiyədə bu şirkətlərdə çalışan mühəndislərin orta sayı 30 min civarındadır.
Onlardan 19 min nəfəri flaqman adlandırdığımız TUSAŞ, ASELSAN, HAVELSAN və ROKETSAN-da çalışır. Bütün bu rəqəmlər müdafiə sənayesində çalışan hər 6 nəfərdən birinin getdiyini göstərir.
Əslində bu rəqəmlərdən daha vacib olan, gedənlərlə qalanların təcrübələrinin müqayisəsidir. Hazırda Türkiyədə çalışan 30 000 mühəndisin yarısından çoxunun 5 və ya 5 ildən az təcrübəsi var. Türkiyədən olan 6000 mühəndisin orta təcrübəsi 10 il və ya daha çox olur.
Müdafiə sənayesində orta stajı 10 il və daha çox olan mühəndislərin ən azı 25 faizi Türkiyədən gedib. Bu onu göstərir ki, illərdir müxtəlif layihələrdə çalışıb, təcrübələrini yeni nəsil layihələrə köçürəcək mühəndislər və gənc mühəndislər, yəni şirkətlər nou-haularını itiriblər.
Bu, əslində bir şirkətin və əlbəttə ki, sənayenin ən qiymətli kapitalıdır. Bundan əlavə, bu şirkətlərdə çalışan mühəndislərin əksəriyyətinin xaricə getməyə çalışdığını və yenidən cəhd edəcəyini nəzərə alsaq, bu, müdafiə sənayesinin gələcəyi üçün böyük risk kimi görünür. Risk odur ki, gələcəkdə kritik milli layihələrdə bizneslə məşğul olmaq üçün adam tapılmayacaq, layihələr bitmir, təqvimlər uzanır, məhsulun keyfiyyəti aşağı düşür.
Müdafiə sənayesində xaricə beyin axını edən insanların çoxu əslində siyasətlə çox maraqlanmayan texniki adamlardır. Demək olar ki, hamısı gələcək qayğıları, övladlarının təhsili, rahat iş şəraiti və fərqli təcrübələri üçün bu yola düşürlər. Özüm də daxil olmaqla, tanıdığım, maddi imkanları səbəbindən xaricə gedən yoxdur.
Amma açığını deyim ki, bu biznes başlayandan sonra yayılır. Çünki hər kəs müsbət təcrübələrini Türkiyədə qalan dostları ilə bölüşür. Yaxud kiməsə ehtiyacı olanda Türkiyədən tanıdığı, güvəndiyi dostunu tövsiyə edib zəng edir.
Buna görə də bunu eşidən və tutduğu vəzifədən razı olmayan insanlar xaricə iş axtarmağa üz tuturlar. Gedənləri geri qaytarmaq asan deyil. Çünki onların çoxunun ailəsi var və insanlar uşaqları ilə iş qurduqları zaman onu pozmaq asan deyil.
Beləliklə, qalanları saxlamaq və gələcəkdə riski minimuma endirmək üçün nə etmək olar?
Gedənlərin çoxu menecer təyinatlarından narahatdır. İllərlə işləmiş, işi bilən insanlar bu sahədə heç vaxt işləməmiş, heç bir təcrübəsi olmayan insanların idarə olunmasına dözə bilməzlər. 2010-2014-cü illər arasında bu şirkətlərdə köhnə siyasi sifarişlə qurulan kadrlar daha təcrübəli olsa da, müxtəlif münasibətləri olan idarəçilərin olduğunun şahidi oldum.
O vaxt hər şey mükəmməl deyildi, buna baxmayaraq indikindən qat-qat yaxşı idi.
İlk növbədə partiyadan və siyasətdən asılı olmayaraq, 2023-cü il seçkilərindən sonra kimin seçiləcəyindən asılı olmayaraq, bu şirkətlərdə çalışan bütün idarəçilər əvvəldən nəzərdən keçirilməlidir.
Bu yerli və beynəlxalq sektordakı təcrübəmə əsaslanaraq, vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün müdafiə sənayesində ən azı 15 il daha aşağı səviyyədə mühəndis işləməyən hər kəs direktor olaraq qalmamalı və ya müdir, direktor və ya menecer vəzifəsinə təyin edilməməlidir.
Qeyri-şəffaf işə götürülənlərin hamısını bu qurumlardan uzaqlaşdırmaq və onların yerinə ixtisaslı mühəndislər təyin etmək lazımdır.
“Defense News” siyahısındakı Top 100 şirkətin CEO-larının müdafiə sənayesi təcrübələrinə nəzər salsaq, nə demək istədiyim daha yaxşı başa düşülər:
1ş “Lockheed Martin” şirkətinin CEO-su Ceyms Tasiet 16 illik müdafiə, 18 illik telekommunikasiya təcrübəsi
2. “Raytheon” şirkətinin CEO-su Qriqor J Hayes 23 illik müdafiə sənayesi təcrübəsi
3. “Boeing” şirkətinin CEO-su 36 illik müdafiə sənayesi təcrübəsi
4. “Northrop” şirkətinin CEO-su 19 illik müdafiə sənayesi təcrübəsi
5. “General Dynamics” şirkətinin CEO-su 25 illik müdafiə sənayesi təcrübəsi
Beyin axını məsələsinin harasında olduğumuzu və hətta çox önəm verdiyimiz müdafiə sənayesində belə mövqe itirdiyimizi bu rəqəmlərdən daha aydın şəkildə kimsə izah edə bilməz...
Sevinc Əliyeva
Ordu.az
