Çinin yüksəlişinin sürəti və əhatə dairəsi uzun onilliklər ərzində şiddətli müzakirələrin mövzusu olub, lakin Ağ Ev rəsmilərinin son bəyanatları ABŞ-ın artıq İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı illərin misilsiz geosiyasi üstünlüyünə malik olmadığını açıq şəkildə göstərdi.
2021-ci ilin sentyabrında Pentaqonun proqram təminatı üzrə rəhbəri Nikolas Çaillan Müdafiə Nazirliyinin Çinin proqram təminatı, Süni Zəka (SZ) və kiber imkanlar sahəsindəki irəliləyişlərinə uyğunlaşmamaq üçün kifayət qədər iş görmədiyindən məyus olduğunu əsas gətirərək vəzifəsindən istefa verdi. ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin admiralı Con Akvilino bir neçə ay əvvəl Senatın Silahlı Qüvvələr Komitəsinin üzvlərinə xəbərdarlıq etmişdi ki, Çinin sürətli inkişafı fonunda ABŞ-ın dəniz üstünlüyü itməkdədir. Bu yaxınlarda, Bayden administrasiyasının Çin strategiyasını açıqlayan çıxışı zamanı dövlət katibi Blinken Pekinin ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi qaydalara əsaslanan beynəlxalq nizamı əvəz etmək üçün tədricən “iqtisadi, diplomatik, hərbi və texnoloji güc” qurduğunu vurğuladı.
Əgər Birləşmiş Ştatlar Çinlə müqayisədə belə dramatik hərbi və texnoloji geriləmələr yaşayırdısa, bu tendensiyaların hər bir ölkənin valyutasının nisbi təsirində əks olunacağını gözləmək lazımdır. Lakin, bu, belə olmayıb. Dünya iqtisadiyyatı hələ də Birləşmiş Ştatlar tərəfindən idarə olunan maliyyə institutlarına əsaslanır və bunun tezliklə dəyişəcəyinə dair çox az işarə var.
ABŞ dollarından istifadə edən valyuta əməliyyatlarının payı 2020-ci ildə pandemiyanın yaratdığı tənəzzülə qədər olan iyirmi il ərzində sabit qalıb və 2019 -cu ildə 88 faiz təşkil edib. Pandemiya zamanı ölkələr qapandıqca və təchizat zəncirləri pozulduqca, ABŞ-ın büdcə kəsirinin artması dolları bütün dünyada daha az cəlbedici valyutaya çevirib. Nəticədə, 1997-ci ildən bəri ilk dəfə olaraq, 2020-ci ildə dolların dünya valyuta ehtiyatlarında payı 60 faizdən aşağı düşdü. Bu, Amerikanın maliyyə hegemonluğunun sonunun başlanğıcından xəbər verir kimi görünsə də, dollar istehlakçıların təsiri ilə geri qayıtdı. Bu arada, dünya ölkələri pandemiyanın iqtisadi təsirləri, eləcə də Ukraynadakı müharibənin şiddətləndiyi ərzaq çatışmazlığı ilə mübarizəni davam etdirir. Nəticədə, digər valyuta opsionlarına qarşı yerləşdirildikdə, dolların dəyəri 2002-ci ildən bəri ən yüksək səviyyəyə çatıb.
Bu uğurun böyük bir hissəsini ABŞ dollarının dünyanın ehtiyat valyutası roluna aid etmək olar. Ölkələr öz malları, əmtəələri, aktivləri və borc öhdəlikləri üçün dollarla ödəməyə davam edir və bütün dünya üzrə mərkəzi banklardan ehtiyatlarında əhəmiyyətli miqdarda dollar saxlamağı tələb edir. 2019-cu ilin dördüncü rübündə dünyanın mərkəzi banklarında 6,7 trilyon dollar xərclənib və bu, Vaşinqtona ABŞ Xəzinədarlığının daxildə qəbul etdiyi qərarlardan xaricdə özünəməxsus dərəcədə sövdələşmə gücü və təsir imkanı verib.
Bu imtiyazlı mövqeni qorumaq böyük bir güc mübarizəsi zamanı həlledici əhəmiyyət kəsb edəcək əhəmiyyətli üstünlüklərlə gəlir. Birləşmiş Ştatlar hər hansı digər ölkədən daha aşağı faizlə borc ala bilər, həmişə digər mərkəzi bankların onun istiqrazlarını alacağına əmindir və əməliyyatları Amerikanın rəhbərlik etdiyi qurumlar vasitəsilə istiqamətləndirə bilər. Çin hərbi və iqtisadi cəhətdən daha güclü olsa da, yuan 2021-ci ildə beynəlxalq ödənişlərin yalnız 2,7 faizində istifadə olunub, dollar üçün 40,51 faiz, avro üçün isə 36,65 faiz geriləyib.
Buna baxmayaraq, Rusiyanın Ukraynaya hücumunun ardınca, dalğanın döndüyü görünür, bu, ola bilsin ki, Amerika siyasətçilərini narahat edəcək qədər daimi deyil. Lakin Çin-Rusiya ittifaqı Vaşinqtonun nəzarətindən tamamilə müstəqil maliyyə sistemi qurmaq məqsədi ilə digər xalqları cəlbedici alternativə cəlb etməyə çalışır. Rusiyanın köməyi ilə Çin tədricən ABŞ-ın maliyyə hegemonluğunu sarsıtmağa çalışır.
Qərb ölkələri Ukraynaya qarşı müharibədən sonra Rusiyaya sanksiya tətbiq etmək üçün birləşdikdən sonra Putinin ilk cavablarından biri Rusiyanın enerji idxalından asılı olan Avropa ölkələrini rubl və ya qızılla ödəniş etməyə məcbur etmək oldu. Zəruri olduğuna görə bir çox enerji şirkətləri onun bu tələbini qəbul edərək, avro ödənişlərini rubla çevirməyə məcbur oldular. Bu isə bir sıra nəticələrə səbəb olur.
Rublun qiymət səviyyəsi Rusiya iqtisadiyyatında ixracın əhəmiyyətinə görə tarixən enerji qiymətləri ilə güclü korrelyasiya olunduğundan, qlobal bazarlarda neft və qazın qıtlığı rublun dəyərinin özünü gücləndirən tsikldə şişməsinə səbəb olub. Bir çox Qərb analitiklərini təəccübləndirən rubl dünyanın ən uğurlu valyutalarından birinə çevrildi, çünki Rusiya Mərkəzi Bankı dollar və avro axınının qarşısını almaq üçün əlindən gələni edir. Kapitala nəzarət və Rusiya investorlarının izafi gəlirlərini rubla çevirmələrini tələb edən qaydalar vasitəsilə valyutanın dəyəri yenidən qalxdı və hətta müharibədən əvvəlki səviyyələri də keçdi.
Üstəlik, Putinin sistemini qəbul etməkdə Qərbin çiyninə düşəcəyi yük getdikcə daha ağrılı olacaq. Rubl növbəti bir neçə ay ərzində bahalaşmaqda davam edərsə, Qərb ölkələri əvəzolunmaz enerji idxalını ödəmək üçün valyutalarını rubla çevirmək üçün daha çox xərcləməli olacaqlar. Bu, nəinki rubla qlobal tələbi artırır, həm də digər hökumətlərə Rusiya valyutasının əsas Qərb ölkələrinin sanksiyalarına müqavimət göstərməyə qadir olduğunu nümayiş etdirir.
Bu ödənişlərlə yanaşı, Rusiya Ümumdünya Banklararası Maliyyə Telekommunikasiya Cəmiyyətinə (SWIFT) alternativ yaratmağa çalışır. 2014-cü ildə Rusiyanın Krımı ilhaq etdiyi həmin il Kreml SWIFT-ə alternativ kimi çıxış edəcək rubl əsaslı ödəniş sistemi olan Maliyyə Mesajlarının Köçürmə Sistemini (SPFS) qurdu. Çin bir il sonra Beynəlxalq Banklararası Ödəniş Sistemini (CIPS) tətbiq edərək eyni addımı atdı.
Tək başına hər bir təşəbbüs çətin ki, SWIFT-in qlobal əhatəsinə xələl gətirsin. Mart ayında SWIFT sanksiyalarının elanından qısa müddət sonra SPFS Rusiya vətəndaşlarının bir trilyon rubldan çox pul çıxarmasının qarşısını ala bilmədi. Bununla belə, Ukraymaya hücumdan əvvəlki Putin-Si Cinpin sammiti və Çinin Kremli açıq şəkildə qınamaqdan imtina etməsi bu iki avtoritar gücün Qərbə meydan oxumaq üçün öhdəsinə götürməyə hazır olduqları əməkdaşlığın dərəcəsini vurğuladı. Onların hər hansı təsirə malik olması üçün ilk hədəflərindən biri iqtisadi sahə olacaq, çünki bu, geosiyasi təsir üçün ilkin şərtdir.
Həqiqətən də, Çin və Rusiya artıq öz maliyyə sistemlərinin birləşməsini müzakirə ediblər, Moskva Pekini əmin edib ki, prosesi sürətləndirmək üçün xarici ehtiyatlarında yuandan istifadə etməyə hazırdır. Avropa ölkələri qəbuledilməz maliyyə itkilərinə məruz qalmadan Moskvadan asılılığını kəsə bilməyəcəklərini əsaslandırdıqca, işləməkdə davam edəcək neft və qaz ödənişləri üçün Rusiyanın mürəkkəb transfer sxemi ilə birləşdirildikdə, aydın olur ki, avtoritar güclər qlobal hegemonluğu alt-üst etmək istəyirlər.
Çin, zahirən narahatlıq üçün ən böyük səbəbdir, çünki o, rəqəmsal yuanın inkişafını effektiv şəkildə davam etdirir. Amerikanın maliyyə nəzarətindən ayrılmış elektron valyuta Çinin “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsünün maneəsiz genişlənməsinə kömək edəcək, çünki Vaşinqton Pekin və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında aparılan əməliyyatları izləyə bilməyəcək. Latın Amerikası, Afrika və ya Yaxın Şərqdəki infrastruktur layihələrini maliyyələşdirmək üçün Çin xarici ölkələri izlənilməz, hiper mərkəzləşdirilmiş valyuta vasitəsilə ödənişlər etməyə məcbur edəcək. ABŞ-ın dollarla bu üstünlüyü yoxdur, çünki dünyanın ehtiyat valyutası şəffaf və demokratik ölkədə çap edildiyi üçün onun dəyəri və dövriyyəsi ilə bağlı məlumat daha asan əldə edilir.
Nəhayət, hətta rəqəmsal formasını nəzərə almadan da, yuan artıq ABŞ-ın təhlükəsizliyinə böyük təsir göstərə biləcək əsas bazarlarda dolları əvəz etməklə hədələyir. Bayden administrasiyasının ikitərəfli münasibətlərə, eləcə də digər regional məsələlərə yanaşmasından məyus olan Səudiyyə Ərəbistanı neft ödənişlərini yuanla qəbul etmək üçün Çinlə danışıqlar aparır. İran son on ildə ABŞ-ın sanksiyaları səbəbindən Çinə neft satışı üçün yuan ödənişlərini qəbul edir. Yuanın sabitliyi kommersiya məqsədləri üçün və ehtiyat valyuta kimi daha əlverişli edə bilər. Amerika istehlakçıları və biznesləri inflyasiya iqtisadiyyatının təsirlərinə tab gətirsələr də, mərkəzi bank ehtiyatlarında dollar olan az inkişaf etmiş ölkələr hazırkı tənəzzüldən çıxa bilməz. Bu mərkəzi banklar əvəzedici olaraq yuana müraciət edə bilər.
Lakin bu o demək deyil ki, dollar qarşısıalınmaz enişdədir. Putin dolların Rusiya Mərkəzi Bankından tamamilə çıxarılmasına şübhə etdiyini bildirib. 2021-ci ilin iyul ayına olan məlumata görə, Çin hələ də valyuta ehtiyatlarının 50-60 faizini dollarla ifadə olunan aktivlərdə saxlayır.
Si Cinpin-Putin sammiti və Ukraynadakı humanitar böhranla bağlı ölkənin susması nəticəsində bir vaxtlar Çinlə mehriban davranan Avropa ölkələri antaqoniyaya məruz qalıb. Bu, Çin ixracatına zərər verəcək və Pekinin iqtisadi şəbəkəsində daha çox hökuməti tələyə salmasına mane olacaq. Bundan əlavə, “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsü şübhəsiz uğura çevrilə bilməz. Əgər Birləşmiş Ştatlar , məsələn, Latın Amerikasında daha çox kapital yaratmaq üçün Amerikalərarası İnkişaf Bankı kimi möhkəmlənmiş maliyyə institutlarından istifadə edə bilsə, Çin daha cəlbedici alternativ təklif etməkdə çətinlik çəkə bilər.
Birləşmiş Ştatlar Çin və Rusiyanın maliyyə hegemonluğunu gücləndirmək cəhdlərinə qarşı mübarizə aparmaq üçün alətlərə malikdir, lakin onlardan istifadə etmək istəmir. Baydenin Asiyaya son səfəri kimi iqtisadi əlaqələr qurmaq üçün xarici ölkələrə diplomatik səfərlər son administrasiyalar zamanı çox nadir hallarda baş verib. Federal Ehtiyatdan ağlasığmaz miqdarda pul çap etməsini tələb edən həddindən artıq xərc paketləri dolları nəzarətdən çıxardı və bir vaxtlar özlərini inamla dollara bağlamış ölkələrin etibarını azaldıb. Ən əsası isə, ABŞ Çinin inkişafının qarşısını almaq üçün kifayət qədər iş görmədi, bu da onun rəqəmsal yuanı rəqəmsal dollarla uyğunlaşdıra bilmədiyi və Çin-Rusiya əlaqələrinin güclənməsinə passiv şərait yaratdı. Əgər Birləşmiş Ştatlar qaydalara əsaslanan beynəlxalq nizamın başında qalmaq istəyirsə, onun qlobal maliyyə hegemonluğunu sarsıtmaq üçün aparılan ciddi səylərin qarşısını almalıdır.
Sevinc Əliyeva
Ordu.az
