Son 10 ildə regionda qarın əriməsi səbəbindən yeni daşıma yollarının tapılması ilə bağlı diqqət daha çox kommersiya məqsədli olub. Ekspertlər hesab edirlər ki, yeni geosiyasi nizamın formalaşması ilə nəticələnən son Rusiya-Ukrayna müharibəsi Arktikada suverenlik və ehtiyatlar üzərində rəqabəti gücləndirib.
Rusiya Arktika sahilini NATO-ya üzv beş ölkə, üstəlik Finlandiya və İsveçlə bölüşür, bu ölkələrin hamısı Ukraynaya kömək etmək üçün hərbi və maliyyə dəstəyi göndərir. Ukrayna müharibəsi İsveç və Finlandiyanı da onilliklər boyu davam edən neytrallığa son qoymağa sövq edib və iki ölkə hazırda NATO-ya qoşulmağı düşünür.
Rusiyanın Ukraynaya hücumu ilə eyni vaxtda ABŞ fevralın sonunda soyuq Alyaskada Moskvanın Arktikanı hərbiləşdirmək üçün aqressiv addımlarını yoxlamaq üçün hərbi təlimlər keçirdi. Alyaskada keçirilən ən böyük birgə təlim olan “Arctic Edge 2022” kod adı ilə həm ABŞ, həm də Kanadadan olan 1000 hərbi qulluqçu buz kimi soyuq temperaturda və sərt şəraitdə quruda, havada və dənizdə manevrlər həyata keçirib.
Müharibə oyunları Pentaqonun İraq və Əfqanıstanda iyirmi illik müharibə zamanı diqqətdən kənarda qalmış soyuq hava bacarıqlarını bərpa etmək niyyətində olduğunu vurğulayıb. Keçən il Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsindən xeyli əvvəl ABŞ Ordusu “Arktika üstünlüyünü bərpa etmək” üçün ilk strateji planını açıqlayıb.
Təkcə Şimal Buzlu Okeanı ölkələri (Kanada, Danimarka, Norveç, Rusiya və ABŞ) deyil, bir çox başqa ölkələr, o cümlədən Çin, Hindistan və Fransa yeni ticarət yolları və Arktika bölgəsində böyük neft, qaz və mineral ehtiyatlar axtarmağa başlayıb.
2012-ci ildə ölkəsinin Arktika məsələləri üzrə elçisi vəzifəsini də icra edən danimarkalı diplomat Klavs Holm regionun artan siyasi və iqtisadi əhəmiyyət qazandığını etiraf edib, regionun neft və mineralların hasilatından dəniz daşımalarına qədər böyük potensiala malik olmasına baxmayaraq, böyük insan kütlələri və ətraf mühit üçün risk olduğunu bildirib.
Şimal qütbünə səyahət etmiş və eyni zamanda Qrenlandiyada yaşayan məşhur Arktika eksperti və müəllifi Martin Breum bildirib ki, regionda neft və faydalı qazıntıların çıxarılmasının iqtisadi cəhətdən sərfəli olmadığı sübuta yetirilsə də, Arktika marşrutları üzrə müharibə təhlükəli istiqamət alır.
“Bəli, qalıq yanacaq ehtiyatları var, lakin hasilat hər hansı bir biznes təşəbbüsü üçün iqtisadi yöndə deyil”, - deyə o bildirib. Breum əlavə edib ki, müharibə daha çox Arktika marşrutlarına nəzarət etmək məqsədi daşıyır və ölkələr Şimal qütbündə öz nüfuzlarını nümayiş etdirmək üçün bir-birini vururlar.
Çin Şimal qütbündən Avropaya gedən marşrutu kəşf etməklə sürətlə artan marağını nümayiş etdirdiyi halda, Asiyadakı rəqibi Hindistan da elmi təcrübələr üçün Norveçin ən ucqar şimalındakı Şpitsbergen adasına gələrək bu işə qarışdı. Ada Şimal qütbündən 1200 kilometr (750 mil) məsafədə yerləşir.
Qərbin narahatlığı daha çox Qrenlandiyanın yerli hökumətinin özünü daha çox təsdiqləməsi və mineralların hasilatı üçün Çindən sərmayə axtarması ilə bağlıdır. Arktikanın ən böyük adası olan bölgə Danimarkanın bir hissəsi olsa da, 2009-cu ildən bəri özünü idarə edir. Onun baş naziri var, lakin onun xarici əlaqələri, valyutası və müdafiəsi Kopenhagenə məxsusdur.
Danimarkanın Kopenhagen Universitetinin tədqiqatçısı Çuan Çenin sözlərinə görə, müstəqillik uğrunda gec mübarizə aparan Qrenlandiyalılar Çinin nəhəng sərmayələrini Danimarkanın maliyyə dəstəyindən qurtulmağa aparan yol kimi görürlər.
“Qrenlandiyanın mədən layihələrinə çinlilərin investisiya təklifləri tender rəqabətini gücləndirə və Qrenlandiyanın daha çox iqtisadi fayda əldə etməsinə səbəb ola bilər. Üstəlik, Qrenlandiya Çin sərmayəsindən ABŞ və Danimarkadan daha çox fayda əldə etmək üçün sövdələşmə vasitəsi kimi istifadə edə bilər”, - deyə o bildirib.
2018-ci ildə Arktika siyasəti ilə bağlı ilk sənədində Çin “Buz İpək Yolu” adlı dəniz zolağının inkişaf etdirilməsi planlarını açıqlamışdı. O, artıq Qrenlandiyada nadir torpaq hasilatı layihəsini planlaşdırır.
Breum bildirib ki, Cənub Qütbündə yaşayış olmadığı üçün əməkdaşlıq etmək asandır, yerli qəbilələrin məskunlaşması və milli sərhədlərin olması Şimal Buzlu Okeanının kənarlarında vəziyyəti çətinləşdirir. BMT-nin dəniz qanunlarına əsasən, Şimal qütbündə Rusiya, Kanada və Danimarkanın geniş iqtisadi zonaları üst-üstə düşür.
Digər problem Arktika bölgəsində “mini-NATO” yaratmaq ideyasıdır. Bu ad Skandinaviya ölkələri, keçmiş Sovet Baltikyanı respublikalar və Böyük Britaniyadan ibarət təklif olunan hərbi bloka aiddir və bir çoxları bunu “Rusiyanın Şimal qütbündəki iddialarına cavab” kimi təsvir edir. Kütləvi informasiya vasitələrinin məlumatına görə, İsveç və Finlandiya bu yaxınlarda ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi NATO alyansına eyni vaxtda üzvlük ərizələri təqdim etməyə razılaşıb.
Keçən ay hər iki ölkənin baş naziri Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsinin Avropanın “bütün təhlükəsizlik mənzərəsini” və Şimal regionunda “köklü şəkildə formalaşmış düşüncə tərzini” dəyişdirdiyini iddia edərək, bu sualı müzakirə etdiklərini bildirib.
Alimlər hesab edirlər ki, qlobal istiləşmə keçən əsrdən bəri Arktika regionunda buz örtüyünü 40%-ə qədər azaldıb. “Advances in Atmospheric Science” jurnalında dərc edilən hesabata görə, bu il Antarktidada dəniz buzunun həcmi qeydə alınan ən aşağı səviyyəyə düşüb.
Arktika daxilində ən böyük əraziyə sahib olan Rusiya 2017-ci ildə Sibirdə Yamal yarımadasında mayeləşdirilmiş təbii qaz layihəsinə başlayıb. O, daha çox dəniz zolağı açmaq üçün irimiqyaslı buzqıran gəmilər də inşa edir. Britaniyanın müdafiə və təhlükəsizlik üzrə araşdırma mərkəzi olan Kral Birləşmiş Xidmətlər İnstitutunun (RUSI) məlumatına görə, Rusiya regiondakı Aleksandra Torpağı və Kotelnı kimi adaların səsdən sürətli P-800 gəmi əleyhinə qanadlı raketləri ilə möhkəmləndirilməsinə sərmayə qoyub.
“Şimal Donanmasının “Admiral Qorşkov” sinfinə məxsus freqatı və “Kirov” sinfinə məxsus kreyseri kimi daha bacarıqlı suüstü gəmilərinin, habelə KH-47M2 “Kinjal” kvazi ballistik raketi kimi raketləri buraxa bilən Rusiyanın strateji bombardmançılarının zərbə imkanları ilə birlikdə bu, əhəmiyyətli bir zərbə qabiliyyətini ifadə edir”, - deyə RUSI tərəfindən dərc edilən araşdırma məqaləsində bildirib.
Amerikanın “Foreign Policy” jurnalı iddia edir ki, Arktika regionunda genişmiqyaslı hərbi güclənmə Rusiya və NATO-ya üzv dövlətlər arasında münaqişənin regiona sıçrama potensialını gücləndirir. Rusiya prezidenti Vladimir Putin də Arktika resurslarından istifadə edərək, digər yerlərdə əlini gücləndirir, o cümlədən Arktikada əməkdaşlığın yeniləndiyini elan edərək və fevralın əvvəlində enerji ixracı üzrə yeni 30 illik müqavilə imzalayaraq Çinlə əlaqələri dərinləşdirir.
Analitik Kristian Perez yazır ki, Rusiya ilə digər Arktika ölkələri arasında əlaqənin kəsilməsi regionda yerləşən Rusiya və NATO qüvvələri arasında anlaşılmazlıq riskini daha da artıracaq. İndiyədək Arktika Şurası keçmişdə Rusiya ilə NATO-ya üzv dövlətlər arasında münasibətlərin yaxşılaşdırılmasında mühüm rol oynayan ən əhatəli idarəetmə forumu rolunu oynayıb.
Rusiya Ukraynaya qarşı müharibəsini davam etdirdiyi və NATO-ya meydan oxuduğu bir vaxtda Arktika gələcək geosiyasi, iqtisadi və hərbi məsələlərdə həlledici və artan rol oynamağa hazırdır. Rusiyanın güclü hərbi mövqeyi ilə birləşən region ABŞ və Aİ-nin Rusiya ilə strateji əlaqəsini müəyyən edən kritik amilə çevrilir.
Arktika Rusiya-Ukrayna müharibəsi ilə yanaşı, qütb bölgələrinə investisiyaları elmi, kommersiya və hərbi maraqların daha böyük mozaikasını həyata keçirməyə imkan verən Türkiyənin diplomatik əsəblərini də sınağa çəkəcək.
RUSI-nin tədqiqatçıları deyir ki, Türkiyə donmuş torpaqlarda daha iddialı fəaliyyətlər həyata keçirmək üçün həm Çin, həm də Hindistana qoşulur.
Tədqiqatçılar Arktikada artan kommersiya fəaliyyətindən artıq faydalanan Türkiyənin “Yamal LNG” və “Arctic LNG 2” də daxil olmaqla, Rusiya Arktikasında əsas infrastruktur layihələrində çalışan yüzlərlə mühəndisdən ibarət tikinti şirkətlərinə sahib olduğunu bildirib. Bu türk şirkətləri Kanada, Danimarka/Qrenlandiya, Norveç, Rusiya və ABŞ-dan ən müasir balıqçı gəmiləri, dəniz yardımçı gəmiləri və Arktika sularında fəaliyyət göstərə bilən sərnişin gəmiləri üçün sifarişlər alırlar.
Firuz Bağırov
Ordu.az
