Təlim, quruluş və vəzifələr: dominant baxış
Ən azından yarımrəsmi olaraq qəbul edilməli olan bir baxış, Rusiya Müdafiə Nazirliyi tərəfindən Rusiya-Qazaxıstan sərhədində Volqa Hərbi Dairəsinin Totskoye bölgəsində yaradılan sülhməramlılıq və sülhü dəstəkləmə əməliyyatları üzrə təlim mərkəzləri ilə əlaqələndirilir. Burada Volqa Hərbi Dairə komandirinin birinci müavini general-leytenant Anatoli Şapovalovun nəzarəti altında 27-ci Mühafizə Motoatıcı Diviziyası (komandiri general-mayor Anatoli Sidyakin) sülhməramlı diviziyaya çevrilir.
Bu bölmədən tabor ölçüsündə xüsusi təyinatlı qüvvələr artıq Cənubi Osetiya və Dnestryanı bölgədə fəaliyyət göstərir. İndiyə qədər birlikdən yeni bir üzvi quruluşa sahib üç tabor meydana gəlib. Onlar yalnız yüngül silahlar, zirehli personal daşıyıcıları və qoşun daşıyan maşınlarla silahlanıblar. Artilleriya, tank və hava hücumundan müdafiə silahlarına sahib olmasalar da, artilleriya, helikopter və təyyarə rezervi yaradıla və sülhməramlı bir batalyona dəstək olaraq “qanunsuz silahlı birləşmələr” izləmək üçün istifadə edə bilərlər.
Sülhməramlı qüvvələrdə taborun təlim proqramına bunlar daxildir: qarşıdurma zonasında qarşı tərəflər arasında təmasların qurulması, nəqliyyat monitorinqi, təhlükəsizlik və rabitə, nəzarət məntəqələrinin işlənməsi və patrul xidməti. Həqiqi əməliyyatlarda sülhməramlı qüvvələrin münaqişə bölgəsindəki düşmən tərəfləri ayırmağa və silahsız bölgə yaratmağa sadiq olduqları deyilir.
BMT-nin ənənəvi sülhməramlı tətbiqetməsindən fərqli olaraq, bu rus “sülhməramlıları” atəşkəs qüvvəyə minməmişdən əvvəl qarşı tərəfləri ayırmağa hazırdırlar. Şapovalov tərəfindən təsvir edildiyi kimi onların vəzifələrinə, “mövcud vəziyyət qaydalarına əməl etməyən qrupların və şəxslərin təqibi, tutulması və ya atəşlə məhv edilməsi” daxildir. Təəssürat budur ki, razılaşma əldə etmək üçün Rusiya qüvvələri tərəfindən döyüşçülərə çox sərt basqı göstəriləcək. Eyni zamanda, güc tətbiqində qərəzsizlik perspektivlərinə bir bölgədəki sülhməramlı qüvvələrin birbaşa nəzarətini həm Rusiya Silahlı Qüvvələrinin nümayəndələrindən, həm də münaqişə iştirakçılarından ibarət Birgə Qərargah tərəfindən həyata keçirməyə kömək edəcək.
Təlim, quruluş və vəzifələr: alternativ baxışlar
Rus sülhməramlı qüvvələrinin təhsili, quruluşu və vəzifələrinə dair bu rəsmi mövqe (ən azından bu günə qədər) sülhməramlı qüvvələrin tələbləri və ya sülhün qorunması əməliyyatları barədə hələ daha iddialı bir fikir irəli sürən bəzi rus hərbi zabitləri tərəfindən tənqid edilib. Bu cür fikirlər general Boris Qromov və Mixail Kolesnikov kimi əsas şəxslərin rəğbətini qazana bilər.
Məsələn, Volqa HD-nin polkovnik-leytenantı G. Zhilin Dnestryanı bölgədəki sülh mühafizəsi təcrübəsinə işarə vurub. Burada Benderi qəsəbəsindəki qırğınlar, rəsmi sülhməramlı birliklər təyin edilmədən əvvəl Rusiya 14-cü Ordusunun müdaxiləsi ilə sona çatmışdı. O, sürpriz, dəqiq, güclü, önləyici zərbələrin, habelə mobil zirehli qrupların mövcudluğunun hərbi münaqişənin təşəbbüskarlarını danışıqlar masasına gəlməyə məcbur etdiyini iddia edir. Zhilin artilleriya və mobil qüvvələrin ehtiyatına sahib olmayan yüngül sülhməramlı taborlarının yaradılması qərarına lağ edir. O, general-leytenant Aleksandr Lebedinin (Moldovadakı 14-cü Ordunun komandiri) qətiyyətli hərəkətə hazır olmaq qüvvədə olan mütləq üstünlüyə mane ola biləcək və “sülhməramlı qüvvələrin” əleyhdarlarının iradəsini pozacağı barədə fikirlərini dəstəkləyir.
Bu alternativ qiymətləndirmə “mavi dəbilqədə olan kişilərin gerçək gücə sahib olmalı olduğu” qənaətinə gətirib çıxarır: bunları uzun mənzilli artilleriya qrupları, döyüş helikopterləri və quru hücum təyyarələrinin güclü zərbə qüvvəsi dəstəkləməlidir və taktiki zirehli və ya mexanikləşdirilmiş səyyar ehtiyata sahib olmalıdırlar. Bu baxımdan, sülhməramlı qüvvələrin bölünməsi (Rusiyanın sürətli reaksiya qüvvələrinin bir hissəsi olaraq) dördü tanklar və piyadaların döyüş maşınları ilə təchiz edilmiş “ağır” olacaq 12 ayrı motoatıcı taborunu əhatə edə bilər. Əlavə dəstək elementlərini nəzərə alaraq, bu quruluş ABŞ-ın mexanikləşdirilmiş bölməsi ilə müqayisə edilə bilər. Bu baxımdan, sülhməramlı qüvvələr bölgüsü tanklar və piyadaların döyüş maşınları ilə təchiz edilmiş dördünün “ağır” olacağı 12 ayrı motoatıcı diviziyanı əhatə edə bilər. Əlavə dəstək elementlərini nəzərə alaraq, bu quruluş ABŞ-ın mexanikləşdirilmiş bölməsi ilə müqayisə edilə bilər.
Rusların sülhməramlı doktrinası: ortaya çıxan hərbi prinsiplər
Burada göstərilən ilk, daha az iddialı fikirlər hazırda Rusiyanın sülhməramlılığa dair yeni başlayan doktrinasını formalaşdırmaqdadır, lakin zaman keçdikcə güclü, daha az məhdudlaşdırılan icra əməliyyatları tərəfdarları daha təsirli ola bilər.
Bu axın dövründə quru qoşunları üçün Döyüş Təhsili Baş İdarəsi tərəfindən hazırlanmış rus bölmələrinin sülhməramlı qüvvələrdə təlimi üçün rəsmi proqramı nəzərdən keçirmək vacibdir. Leytenant general Şapovalovun sözləri ilə desək, bu, BMT-nin “mavi dəbilqə” proqramına və Əfqanıstan, Cənubi Qafqaz və digər “isti” bölgələrdəki təcrübəyə əsaslanaraq hazırlanıb. Problem ondadır ki, son təcrübələrə vurğu BMT praktikasına istinadları kölgədə qoyur. Bu, Rusiyanın 1992-ci ildə MDB sammitlərində qəbul edilmiş sülhməramlı qüvvələrə dair sənədlərdə yer alan müəyyən geniş prinsiplərdən - BMT-nin davranışına əsaslanan təlimatlardan imtina etməsi ilə bağlıdır.
Xüsusilə Rusiya indi sülhməramlı qüvvələrin döyüşlərin davam etdiyi bölgələrə gətiriləcəyini qəbul edir; və qoşunlara kömək edən dövlətlərin bitərəf olmamalarına, əksinə münaqişəyə qarışa biləcəyinə. Rus sülhməramlılarının və ya barışıq mühafizəsinin bəzi digər hərbi prinsiplərindən və əməliyyat xüsusiyyətlərindən nəticə çıxara bilərik.
Bunlardan birincisi xeyli güc tətbiq etməyə hazır olmasıdır (polkovnik-leytenant Zhilin tərəfindən vurğulanan ilkin şərt). Rus komandirlər yerli hərbi vəziyyətə hakim ola biləcəkləri və döyüşən tərəfləri zorla ayıracaqları üçün üstün qüvvələrin mövcudluğunu təmin etməyə çalışdılar. Ruslar çoxmillətli sülhməramlı qüvvələrdəki üstünlüklərini keyfiyyət və kəmiyyət baxımından qorudular. Bu, bu əməliyyatlara nəzarət etmək üçün yaradılan ortaq komissiyalara nəzarət etmələrini təmin etdi.
Digər xüsusiyyətlər daha ürəkaçandır və Moskvanın müəyyən beynəlxalq norma və gözləntilərini nəzərə aldığını göstərir. Beləliklə, Rusiya sülhməramlıların xüsusi təlim keçmiş peşəkar əsgər olmasına qərar verdi. Rusiya, eyni zamanda Tacikistan hökumətini dəstəkləmək üçün rəsmi olaraq iştirak etdiyi Tacikistanda da öz qüvvələri üçün əməliyyat tərəfsizliyi imicini qorumağa çalışdı.
Lakin bu cür prinsiplərə 1992-93-cü illər ərzində MDB Birləşmiş Silahlı Qüvvələrinin qərargah zabitləri tərəfindən hazırlanan əvvəlki planlardan dəstək alan hərbi “müxalifət” tərəfindən etiraz edilir. Bu zabitlərə 1992-ci ildə Daşkənddəki MDB sammitində nəzərdə tutulduğu kimi yerli müharibələrin qarşısını almaq üçün MDB-nin ortaq qüvvələrinin quruluşunu planlaşdırmaq tapşırılmışdı.
Ancaq bunu edərkən onlar sözügedən ortaq qüvvələr konsepsiyasını (əsasən aşağı intensiv əməliyyatlar üçün qüvvələri və müxtəlif daxili təhlükəsizlik missiyaları ilə) “sülhməramlılıq” üçün uyğun qüvvələrlə birləşdirməyə meyl etdilər. Başqa sözlə, “yerli qarşıdurmaların qarşısını alan qüvvələrə” döyüş rolu verildi və sülhməramlı missiya münaqişə spektrinə inteqrasiya edildi. Bu şəkildə “sülhməramlı qüvvələr” “Çevik Reaksiya Qüvvələri” ilə birləşdiriləcək və əgər münaqişənin böyüməsi buna əsas verərsə, Rusiyanın hazırladığı “Sürətli Reaksiya Qüvvələri” ilə birləşəcək.
Döyüş rolu verilən qüvvələrin sülhməramlı və ya sülhü dəstəkləmə üçün təyin olunan qüvvələrlə inteqrasiyası və bu funksiyalar arasındakı əsas fərqi aradan qaldırmaq lehinə mübahisələr bəzi rus zabitləri arasında hələ də mövcuddur. Məsələn, bunlar polkovnik-leytenant Zhilinin fikirlərində əks olunur. Bu düşüncə daha geniş vüsət ala bilər və Rusiyanın Tacikistandakı genişlənməsi və mahiyyət etibarilə Rusiyanın iştirakı yeni hərbi həddləri aşarsa, “yaxın xaricdəki” böhranlar üçün Rusiyanın hərbi planlaşdırmasına təsir göstərməyə başlaya bilər. Bu seçim MDB Birləşmiş Silahlı Qüvvələrinin heyətini canlandırmaq üçün hazırkı səylərlə təşviq edilə bilər.
Rus hərbi düşüncəsindəki bu axıcılıq, ilk olaraq 1994-cü ilin iyul ayında keçirilməsi planlaşdırılan məhdud Rusiya-Amerika barışıq təlimləri fikrini üzdə göründüyündən daha həssas edir. ABŞ Ordusunun 3-cü Mexanikləşdirilmiş Diviziyası və Rusiyanın 27-ci Qvardiyası üçün planlaşdırılan misilsiz komanda və qərargah təlimləri 1994-cü ilin sentyabrında Volqa Hərbi Dairəsindəki Totskoyedə yer aldı (Rusiyanın sülhməramlı əməliyyatlar üçün əsas təlim mərkəzi). 27-ci qvardiya BMT-nin sülhməramlı qüvvələrinin ehtiyatına daxil edilmək üçün təyin edilib, lakin digər ölkələrin sülhməramlı qüvvələri ilə qarşılıqlı əlaqə təcrübəsi azdır. Təlimlər, xüsusən də “koalisiya sülhməramlı qüvvələri üçün vahid sənədlərin hazırlanması; ortaq tapşırıqların yerinə yetirilməsində sülhməramlı qüvvələrin taktikasına oxşar yanaşmaların hazırlanmasına əsaslanır”. Bu müştərək yanaşma, MDB-dəki sülhməramlı tələblər mövzusunda Rusiyanın mübahisələrini nəzərə alaraq, Bosniya kimi MDB xaricindəki əməliyyatlara yönəldilsə də, rus zabitləri və müavinləri öz sülhməramlı təlimlərinin və yenidən qurulmalarının mahiyyətini bu həssas vaxtda Amerika nəzarəti altında açıqlamaqdan çəkinmiş ola bilər.
Yüksək Hərbi Komandanlıq lobbi kimi
Bu cür prinsipləri müəyyənləşdirmək cəhdlərinin ən mübahisəli tərəfi Rusiyanın gizli bir gündəmini əks etdirdikləri (getdikcə daha çox görünsə də) və Rusiya üçün “yaxın xaricdə” hərbi və diplomatik hədəflərin birləşməsini təşviq etmək üçün hazırlandıqları mübahisəsidir. Bu ehtimal daha sonra tam öyrəniləcək, ancaq millətçi düşüncəli bir hərbi lobbinin Rusiyanın sülhməramlı doktrinasına təsiri bu mərhələdə izah edilməlidir.
Bu fərziyyə ilk növbədə MDB ölkələrində açıq şəkildə “sülhməramlılıq” adı altında hərbi-siyasi fəaliyyət göstərən ən yüksək rütbəli rus hərbi komandirlərindən ibarət bir qrupun olduğu iddiası ilə dəstəklənir. Bu, nə həmin generallar qrupunun özünün hərbi müdaxilənin məqbul dərəcəsi ilə bölünə biləcəyini, nə də Rusiya Müdafiə Nazirliyini təmsil edən zabitlərlə MDB strukturlarına və ya MVD-yə rəsmi olaraq bağlı olan zabitlər arasında ziddiyyətlərin ola biləcəyini inkar etmək deyil. Bununla birlikdə, həmin güclü hərbi qrup üzvlərinin Rusiya azlıqlarını dəstəkləmək və ayrılıqçı və ya etnik mənşəli qarşıdurmaları Rusiyaya əlverişli şərtlərlə həll etmək üçün MDB-də aktivist hərbi rol üçün bir araya gəldikləri iddia edilə bilər.
1992-ci ilin may ayında Baş Qərargahın Rusiya üçün hazırladığı hərbi doktrina layihəsi silahlı qüvvələrə yeni bir vəzifə təyin etməyə çalışdı: “Rusiya vətəndaşlarının və xaricdə etnik və mədəni baxımdan onunla əlaqəli insanların hüquq və mənafelərinin müdafiəsi”. Nəhayət, 1993-cü ilin noyabrında qəbul edilmiş hərbi doktrinaya dair sənədin mətnləri, “Rusiya Federasiyası vətəndaşlarının xarici dövlətlərdə hüquqlarının, azadlıqlarının və qanuni mənafelərinin basdırılmasından” qaynaqlanan təhlükəyə əhəmiyyətli dərəcədə aiddir. Yenə də, Rusiyanın MDB ölkələrindəki rusdilli icmalara qarşı daha geniş bir öhdəlik götürməsi Rus hərbi elitası arasında populyardır.
İkincisi, iddia irəli sürülə bilər ki, Rusiya Müdafiə Nazirliyinin özü sülhməramlılığı əhəmiyyətli dərəcədə Rusiyanın təhlükəsizlik maraqlarını təşviq edən və Sovet qoşunlarının varis olduğu bəzi dövlətlərdə rus qoşunlarının mövcudluğunu qanuniləşdirən bir vasitə kimi görür. Həm də bu qoşunları aktiv və təcili bir funksiya ilə təmin edir. Rusiya Müdafiə Nazirliyi Qərbin MDB və ya Rusiya sülhməramlı əməliyyatlarına qarışmasına qarşı çıxmağa meyllidir və keçmiş Sovet sərhədləri daxilində qurulmuş üç barışıq əməliyyatı üzərində güclü nəzarəti davam etdirib (Cənubi Osetiya və Moldovada 1992-ci ilin ortalarından bəri və Tacikistanda 1992-ci ilin dekabrdan bəri). Görünən odur ki, ümumilikdə Rusiya Müdafiə Nazirliyi sərbəst bir ələ və buna görə mümkün qədər aydın olmayan bir barışıq mandatına üstünlük verəcək.
Bununla yanaşı, bu institusional maraq Rusiyanın yüksək komandanlığının sülhməramlılığa diplomatik və hərbi yanaşmaları diqqətlə birləşdirən açıqlamaları ilə kamuflyaj olunur. Müdafiə naziri Qraçov daha çox döyüşkən fikirləri dəstəkləmək üçün mühafizəçilərinin sürüşməsinə yalnız müstəsna olaraq icazə verdi. Beləliklə, o, 1993-cü ilin payızında bildirdi ki, Gürcüstandakı rus qüvvələri kəskin bitərəfliyi qorumalı və regional münaqişədə döyüşlərdən çəkinməlidir. Eynilə Müdafiə nazirinin müavini general-polkovnik Boris Qromov, sülhməramlı qüvvələrin yalnız qarşı tərəflər arasında bir razılaşma olduğu təqdirdə müvəffəqiyyət şansının olduğunu və qoşunların onların razılığı ilə göndərildiyini və sülhə nail oluna bilməyəcəyini qəbul etdiyini vurğuladı.
Lakin bu cür açıqlamalar bəzi hərbi narahatlıqları da əks etdirə bilər. Sovetlərin 1980-ci illərdə Əfqanıstandakı uğursuzluq travması, münaqişədə aparılan siyasətlə bağlı qəti bir siyasi fikir birliyi olmadığı təqdirdə, hərbi qüvvələrin ölkə xaricinə göndərilməsi fikri ilə əlaqədar diqqəti artırır - mövcud şərtlərdə bu xüsusilə Tacikistana aiddir. Rus komandirləri “Tacik dominosu dağılsa, Özbəkistanınkı da onun ardınca gələcək” və s. tipli arqumenti ilə tam olaraq inandırıla bilməz. Üstəlik, yüksək komandanlıqdakı bəzi zabitlər ordunun sülhməramlı əməliyyatlarda iştirakının onların lazımsız və arzuolunmaz bir siyasiləşməsi ilə nəticələnməsindən narahatdır. Onlar peşəkar instinktləri əsasında ordunun bu cür daxili siyasi yarışlara daha çox cəlb edilməməsini istəyərdilər.
Rusiya hərbi komandanlığı, ehtimal ki, sülhməramlılıq bayrağı altında hərbi-diplomatik kampaniyanı təşviq etməkdə meyilli deyil. Rus hərbi komandirləri arasında MDB-də yeni başlayan sülhməramlı qüvvələr üçün müvafiq təlim, quruluş və rol mövzusunda əhəmiyyətli və sürətlə gedən bir mübahisənin meydana gəldiyini də qəbul etmək vacibdir. Bu mübahisə ən yüksək səviyyələrə qədər uzana bilər və daha çox müdaxiləçi yanaşma alternativini təmsil edən Baş Qərargah rəisi Mixail Koleşnikov və Müdafiə nazirinin müavini Boris Qromovdan özlərini sülh mühafizəsinin bir baxışı ilə əlaqələndirən Qraçov və Müdafiə nazirinin müavini Georgi Kondratyevi ayıra bilər. Davam edən mübahisə fərqli prinsipləri və doktrin fərziyyələri ifadə edir. Bunun nəticəsi keçmiş SSRİ-də Rusiyanın sülhməramlı qüvvəsinin xarakterini müəyyənləşdirmək üçün həlledici olacaq.
Firuz Bağırov
Ordu.az
