Daha sonralar "Topol" adı ilə tanınacaq qitələrarası ballistik raket sisteminin hazırlanmasına 70-ci illərin ortalarında başlandı. İşlər Moskva İstilik Texnikası İnstitutunda (MİTİ) A.D. Nadiradzenin rəhbərliyi altında aparılırdı. Konstruktorlar üç pilləli sərt yanacaqlı QBR əsasında yeni kompleks yaratmaq imkanını öyrənirdilər. Kompleksin perspektiv şassilərdən birinin üzərində yerləşdirməsi, yəni mobil atıcı qurğudan istifadə edilməsi planlaşdırılırdı.


RT-2PM raketinin buraxılması

Bəzi ilkin işlərdən sonra, 1977-ci il iyulun 19-da SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı dərc olundu. Qərara görə MİTİ bu kompleksin tamhəcmli layihəsinini və arıcı qurğusunu hazırlamalı idi. İlkin araşdırmanın nəticələrini nəzərə alaraq, raketin yalnız təkərli özüyeriyən maşından istifadəyə verilməsi tələb olunurdu. Şaxta bazası artıq planlaşdırılmadı. Raketin özü xüsusi yüklü monoblok döyüş başlığını 10.000 km-dən çox bir məsafəyə çatdırmalı idi.

Yeni layihədə xüsusilə diqqət mobil qurğunun yaradılmasına yönəldilir. Kompleksi digər sistemlərindən fərqləndirən bu komponent, tammiqyaslı bir münaqişə halında kifayət qədər döyüşə davamlılıq təmin etməli idi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tələblər raket silahları sahəsində xarici ölkə nailiyyətləri ilə birbaşa əlaqələndirilirdi.

Orta əsrin 70-ci illərində, ehtimal olunan düşmən yüksək dəqiqlikli yeni qitələrarası raketləri döyüş növbətçiliyinə təyin etdi. İlk tərksilah zərbəsi zamanı bu silahlar üstün nəticələr göstərə bilərdi.

Bu komplekslər, Sovet Strateji Raket Qoşunlarının mövcud stasionar qurğularının əhəmiyyətli bir hissəsini sıradan çıxarmağa qadir idi. Raketlərin mobil qurğulara köçürülməsi onlara zərbə endirilməsi məsələsini xeyli çətinləşdirir və cavab zərbəsi üçün potensial qruplaşmanının qorunmasını təmin edirdi.


"Topol" kompleksinin atıcı qurğusu

Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə yeni layihə "Topol" (Qovaq) kodunu aldı. Kompleks və raket də bir sıra digər adlar aldı. Belə ki, raket RT-2PM olaraq təyin olundu. Mövcud RT-2P ilə adları oxşar olmasına baxmayaraq, yeni məhsulun seriya istehsalının raketlə əlaqəsi yox idi. Bütün kompleksə GRAU 15P158 indeksi, raketə isə 15J58 indeksi təyin edildi. Sonralar isə SNV-1 müqaviləsi altında RS-12M indeksi qəbul edildi. NATO ölkələri isə Rusiyanın "Topol" kompleksini SS-25 "Sickle" adlandırır.

Moskva İstilik Texnikası İnstitutundan əlavə, bir sıra digər təşkilatlar da perspektivli mobil raket kompleksinin hazırlanmasına cəlb edildi. Votkinsk zavodunda eksperimental kompleksin istehsalına başlanılması planlaşdırıldı. Leninqrad Optik Mexanika Assosiasiyasına və Kiyevin "Arsenal" zavoduna idarəetmə və nişangah sistemlərin işlənməsi tapşırıldı. Atıcı qurğu və özüyeriyən maşınlar Minsk Təkərli Traktorlar zavodunda və Volqoqradın "Barrikada" İstehsalat Birliyi tərəfindən birgə hazırlandı.

Bir neçə il ərzində bir sıra sovet müəssisələri zəruri tədqiqatlar apardılar və tələb olunan texniki sənədləri hazırladılar. "Topol" layihəsinin bütün əsas müddəaları səksəninci illərin əvvəllərində hazırlandı. Bundan sonra sınaq üçün tələb olunan RT-2PM raketlərinin istehsalı başlandı. Sınaqların mövcud raket poliqonlarında həyata keçirilməsi planlaşdırılırdı.


15U168 maşını muzey eksponatıdır

1982-ci ilin payızında, MİTİ mütəxəssisləri və digər təşkilatlar yeni raketin sınaqdan keçirilməsini təşkil etmək üçün Kapustin Yar poliqonuna gəldilər. Bəzi məlumatlara görə, bu testlərdə RT-2P raket üçün konvertasiya edilən şaxta qurğusundan istifadə edilməsi planlaşdırılırdı. 27 oktyabrda ilk prototipə start üçün bir komanda verildi, lakin bu bir qəza ilə sona çatdı. Layihənin inkişafı və yeni sınaqların hazırlanması ilə bağlı işlər davam etdirildi.

Təftişlər 1983-cü ildə "Plesetsk" təlim poliqonunda növbəti ilin qışına qədər davam etdi. Fevralın 8-də 6-cı Elmi Tədqiqat şöbəsinin döyüş hesabı "Topol" raketini buraxdı. Bu buraxılış müəyyən edilən proqrama uyğun oldu və uğurlu sayıldı. Tezliklə birgə uçuş testləri davam etdirildi. Yaz ayının sonuna qədər, daha üç sınaq həyata keçirildi. Onlardan ikisi artıq istifadə edilən şaxtadan həyata keçirildi. Üçüncü dəfə onlar ilk dəfə eksperimental mobil qurğulardan istifadə etdilər.

10 avqust 1983-cü ildə, RT-2PM raketinin dördüncü sınaq buraxılışı keçirildi, ilk dəfə 15U168 tipli özüyeriyən maşından istifadə olundu. Bəzi məlumatlara görə, bu yoxlama zamanı atıcı qurğu öz vəzifələrini yerinə yetirdi, lakin raket sistemlərindən birinin uğursuzluğu buraxılışı müvəffəqiyyətli hesab etməyə imkan vermədi. Mövcud məlumatları nəzərə alaraq, layihə müəllifləri zəruri dəyişikliklər edib testləri davam etdirdilər.

"Topol" raketinin və atıcı qurğunun testləri ümumiyyətlə 1984-cü ilin sonuna qədər davam etdi. Bu müddət ərzində 12 buraxılış həyata keçirildi və bunlardan dördü uğursuz oldu. Digər hallarda, yer və hava avadanlıqları təyin edilən tapşırıqların yerinə yetirilməsini təmin etdi. Son buraxılış noyabrın 24-də keçirildi və yoxlamalar tamamlandı. Bütün sınaqlar yalnız "Plesetsk" təlim poliqonunda həyata keçirildi. Maksimum məsafələrə raket göndərilərkən təlim döyüş başlığı Kamçatkada yerləşən "Kura" poliqonundakı hədəflərə yönəldilirdi.


"Topol" kompleksinin maşınları

1984-cü ildə perspektiv kompleksin uçuş testlərinin başa çatmasından bir neçə ay əvvəl yeni avadanlıqların yerləşdirilməsi üçün obyektlərin tikintisi prosesi başlandı. Gələcəkdə daimi dislokasiya yerləri və ehtimal olunan marşrutlar üzərində sabit bazalar və müvəqqəti sığınacaqlar qurmağa başladılar. Bu cür obyektlər yeni komplekslərlə silahlanması planlaşdırılan mövcud hərbi hissələrin ərazisində də tikilirdi. 80-ci illərin ortalarında, köhnə raket sistemlərini müasir silahlarla əvəz etmək üçün yeni bir proqram həyata keçirilməyə başlandı. "Topol" sistemi bu proqramın əsas komponenti olacaqdı.

1984-cü ilin dekabr ayının sonunda testlər başa çatdıqdan qısa bir müddət sonra Nazirlər Kabineti mobil bazada yeni bir raket sisteminin kütləvi istehsalının başlanması ilə əlaqədar qərar verdi. Bundan sonrakı müddətdə layihə ilə məşğul olan Votkinsky zavodu və digər müəssisələr tələb olunan məhsulların kütləvi istehsalına başladılar. Votkinskdə yeni raketlər yığılırdı, Volqoqrad müəssisəsi isə özüyeriyən atıcı qurğunu hazırlayırdı.

1985-ci ilin ortalarında, Yoshkar-Ola şəhərində yerləşən Strateji Təyinatlı Raket Qoşunlarının raket alayı mobil "Topol" komplekslərinin bir divizionunu eksperimental döyüş novbətçiliyinə təyin etdilər. Bir neçə ay sonra, başqa bir raket alayı da eyni "yenilikləri" qəbul etdi. Yeni texnologiyanın istismarı mümkün olan ən qısa müddətdə lazımi təcrübənin əldə edilməsinə imkan verəcəkdi. "Topol" kompleksi silahlanmaya rəsmi şəkildə qəbul olunduğu gündən tam döyüş növbətçiliyinə başladı.

Kobud ərazi şərtlərində buraxılış

1987-ci ilin aprel ayının sonunda Sverdlovsk vilayətində, 15P158 kompleksləri ilə tam təchiz olunan ilk raket alayı döyüş növbətçiliyinə çıxarıldı. Bu avadanlıqların idarə edilməsi "Baryer" tipli mobil komanda məntəqəsi tərəfindən həyata keçirilirdi. Bir il sonra yeni "Topol" kompleksləri xüsusiyyətləri və bacarıqları ilə fərqlənən "Qranit" komanda məntəqələri ilə təchiz edilməyə başladı. Birinci belə maşın 1988-ci ilin mayında Strateji Raket Qüvvələrinin İrkutsk birləşməsinə verildi.

1988-ci ilin sonuna qədər qoşunlarda ən azı 23 raket buraxılışı keçirildi. Bütün bunların hamısı "Plesetsk" təlim poliqonundan həyata keçirildi və təlim məqsədlərinin müvəffəqiyyətlə məğlub edilməsinə səbəb oldu.

Yeni buraxılışlardan bəziləri birgə sınaqlar çərçivəsində həyata keçirildi. Son sınaqlar 1987-ci ilin dekabrın 23-də baş tutdu. Cəmi 16 təcrübə-sınaq atışı keçirildi. Bu tip sınaqların sayı zamanla azaldı və raketlərin təlim-döyüş məqsədli sınaqlardan istifadə edilməsinə üstünlük verildi. 1988-ci ildən sonrakı bütün buraxılışlar yalnız Strateji Raket Qoşunlarının personalının hazırlanması və mövcud material bazasının yoxlanılması məqsədi ilə həyata keçirilirdi.

Bütün növ sınaqlar başa çatdıqdan sonra, mühüm döyüş vasitələrinin və digər avadanlıqların çatdırılması ilə yanaşı, silahlanma üçün yeni sistemin rəsmi qəbulu ilə bağlı sifariş verildi.

1988-ci ilin dekabrın 1-də mobil "Topol" kompleksi 15J58/RT-2PM raketləri ilə birgə silahlanmaya qəbul edildi. Bu zamana qədər raket hərbi hissələrindən bəziləri yeni komplekslə təmin olunaraq onu mənimsədilər və çox sayda təlim atışları da həyata keçirdilər. Lakin mühüm sayda hərbi birliklərin hələ də lazımi silah kompleksi ilə təchizatı davam edirdi.


Kompleks meşəlik ərazidə

"Topol" silahlanmaya qəbul edildikdən bir qədər sonra, Moskva İstilik Texnikası İnstitutu mövcud layihəni inkişaf etdirməkdə davam etdi. Məqsədlərdən biri qeyri-xarakterik nəticələr əldə etmək idi. Belə ki, 1989-cu ildə institut "Start" layihəsini təklif etdi. Bu layihə qitələrarası ballistik raketin yenidən təchiz edilməsi ilə onun bir daşıyıcı raketə çevrilməsini təmin etməkdən ibarət idi. Normal bir atıcı quğudan buraxılan daşıyıcı raket 500 kq-a qədər faydalı yükü aşağı yerə yaxın orbitə çıxarmağa qadir idi.

1990-cı ilin sonunda "Perimetr-PS" kompleksindən olan və "Sirena" avadanlığı ilə təchiz olunan raket kompleksləri döyüş növbəsinə təyin olundular. RT-2PM əsasında qurulan bu raketdə bir sıra xüsusi rabitə avadanlığı mövcuddur. Raket qüvvələrinin standart rabitə qurğularının fəaliyyəti uğursuz olduqda, belə raketlər bütün mövcud tipli komplekslərin idarəolunma siqnallarının ötürülməsini təmin etməlidir.

Məlum məlumatlara görə, "Topol" raket sistemlərinin kütləvi istehsalı 1993-cü ilə qədər davam etdi. Demək olar ki, hər il STRQ onlarla yeni mobil qurğu və raketlər aldı. 1989-1990-cı illərdə qoşunlar təxminən yüz əlli ədəd texnika aldığı zaman, bu ən yüksək istehsal il kimi tarixə düşdü. Digər illərdə döyüş növbətçiliyinə qoyulan seriya nümunələrinin sayı 20-30 ədədən çox olmurdu. Cəmi 1984-cü ildən 1993-cü ilə qədər 350-360-dan çox mobil kompleks inşa edildi. Hazırlanan raketlərin dəqiq sayı məlum deyil, lakin ehtimal ki, bir neçə yüzdən artıqdır.


RT-2PM raketinin buraxılış anı

Strateji hücum silahlarının azaldılmasına dair müqavilələrin ortaya çıxması mövcud 15P168/RS-12M komplekslərindən qismən imtina etməyi planlaşdırdı. Buna baxmayaraq, silahların azalması əsasən köhnə nümunələrin hesabına həyata keçirildi. Komandanlıq yeni mobil "Topol" komplekslərini maksimum növbətçilikdə tutmağa çalışırdı.

90-cı illərin sonlarında, təkmilləşdirilən "Topol-M" raket sistemlərinin kütləvi istehsalına başlandı, lakin bu, mövcud "Topol" kompleksindən dərhal imtina etməklə nəticələnmədi. Bu sistemlərin tədricən silinməsi bir neçə ildən sonra başlandı. Beləliklə, keçən on illiyin sonunda resursları bitən onlarla atıcı qurğu məhv edildi. Təlim və döyüş buraxılışlarının müntəzəm olaraq aparılması və yerləşdirilən raketlərin sayının tədricən istifadəsi ilə əlaqədar olaraq, onların sayı 200-210-ə qədər azaldılıb.

Son məlumatlara görə, RT-2PM raketləri ilə yalnız 70 "Topol" kompleksi Strateji Raket Qüvvələrində vəzifələrin yerinə yetirir. Vaxt keçdikcə yeni "Topol-M" sistemləri sayına görə sələfinin sayını keçdi. Ən müasir RS-24 "Yars" kompleksləri, bildiyimiz qədər, "Topol" və "Topol-M" sayını keçməyə müvəffəq olub. Qeyd etmək lazımdır ki, "Topol-M" və "Yars" kompleksləri "Topol" kompleksinin gələcək inkişaf variantıdır. Bu sistemləri inkişaf etdirən Moskva İstilik Texnikası İnstitutu, bir sıra yeni ideyalar həyata keçirdi və onların köməyi ilə raketlərin texniki xüsusiyyətləri və döyüş keyfiyyətlərini yaxşılaşdırıldı.

Mövcud mobil yerüstü raket kompleksi 15P168 "Topol" artıq resursun əhəmiyyətli bir hissəsini sərf edib və raketlərin də saxlama müddəti bitir. Bundan əlavə, onlar artıq yaxın gələcəyin tələblərinə də tam cavab vermirlər. Hazırda STRQ Komandanlığı mövcud sistemlərin gələcək taleyini müəyyən edir. 2013-cü ildə raketlərin məhv edilməsi üçün xətt açılıb və keçən illərdə 50-dək raket ora göndərilib.


Daşıyıcı-atıcı konteynerinin atəşdən sonra soyudulması

Önümüzdəki on il ərzinndə köhnə "Topol" xidmətdən çıxarılacaq. Bundan sonra bütün mövcud raketlər və qurğular sökülüb silahlanmadan çıxarılacaq. Ola bilər ki, bir neçə eksponat müxtəlif muzeylərin ekspozisiyasına daxil edilsin.

Bütün "Topol" raketlərinin silinməsindən sonra, mobil raket sistemlərinin qruplaşması "Topol-M" və "Yars" döyüş maşınlarından ibarət olacaq. Gələcəkdə bu cür yeni sistemlər yaratmaq mümkündür. Lakin yeni komplekslərdə 88-ci illərin əvvəllərdə təklif olunan və həyata keçirilən bəzi ideyalardan istifadə ediləcəyi şübhəsizdir.

Gələcəkdə xidmətinin sonuna yaxınlaşan bu komplekslərı daha yeni sistemlər əvəz edəcək. Bu əvəzetməyə qədər isə "Topol" ailəsinə məxsus komplekslər STRQ-nin sıralarında qalacaq və tam hüquqlu bir nüvə raket qalxanı formalaşdıracaq.

Araşdırma Ryabov Kirilin yazıları əsasında hazırlanıb
Hərbi ekspert Ədalət Verdiyev
Ordu.az